O. M. Jabborova, Z. A. Umarova Boshlang’ich ta’lim pedagogikasi, innovatsiya va integratsiyasi

Shaxs rivojida ta’sir etuvchi omillar. Umumiy qonuniyatlar 
asosida rivojlangan shaxsga ta’sir etuvchi omillar muhim o’rin tutadi. 
Buning uchun shaxsning ijtimoiylaShuvida ta’sir etuvchi muhim 
omillarga e’tibor berish lozim bo’ladi. Pedagogik olimlarning fikricha, 
bunday omillarning eng muhimlari quyidagilardan iborat: 
- muhit; 
- irsiyat; 
- ta’lim-tarbiya; 
- shaxsiy faoliyat.
3
Bunda muhit deganda o’quvchi shaxsi voyaga yetayotgan ijtimoiy 
makon tuShuniladi. O’zbekiston sharoitida bu makonni oila, mahalla va 
ta’lim dargohi tashkil etadi. Shu sababli keyingi yillarda mazkur 
makonda muhitning ta’lim –tarbiyaviy xususiyatga ega bo’lishi uchun 
quyidagi ishlar amalga oshirilmoqda: 
a) oilani sog’lomlashtirish va unda ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy asosda 
tashkil qilish (ota-onalar universitetini yo’lga qo’yish, oilada 
kitobxonlikni kuchaytirish, oilani o’quv-metodik materiallar bilan 
ta’minlash va h.k.); 
b) mahallaning shaxs rivojidagi ta’sirini oshirish (oila tarbiyasiga 
mahallaning yordamini kuchaytirish, mahallada yoshlarga munosib 
ma’rifiy-madaniy sharoitlar yaratib berish, oilalarni zamonaviy mobil, 
kompьyuter texnologiyalari bilan ta’minlash va h.k.); 
v) ta’lim dargohlarini (bog’chalar, maktablar, akademik litseylar, 
kollejlar, texnikumlar, institutlar, universitetlarni) demokratlashtirish va 
shaffoflashtirish (ta’lim dargohlarida inson huquqlarini ustuvor qo’yish, 
3
Қаранг.Стефановская Т.А. Педагогика: Наука и искусство. –М.: ―Педагогика‖. 1998. 

---

27 
bola huquqlariga rioya qilish, yoshlarning iste’dodlarini ro’yobga 
chiqarish va h.k.). 
O’zbekiston sharoitida shaxsni rivojlantirishga ta’sir etuvchi bunday 
muhit mexanizmlari uzluksizlik va hamkorlik xarakterga egaligi bilan 
amaliy ahamiyat kasb etadi. Shu sababli mamlakatimizda o’quvchilar 
shaxsini bosqichma-bosqich va yosh xususiyatlariga asosan muhit 
ta’sirida rivojlantirish kutilgan amaliy samaralarni bermoqda.
Irsiyat – shaxs rivojidagi muhim omillardan biridir. XX asrning II 
yarmiga qadar O’zbekiston pedagogika fanida sobiq SHo’ro 
pedagogikasining ta’siri natijasida shaxs rivojida irsiyat masalasi inkor 
etilgan. Aslida irsiyat tushunchasi yunoncha ―genotip‖ bo’lib ma’nosi 
kelib chiqish, shakl va namuna demakdir. Pedagogik atama sifatida 
irsiyat bolaga ota-onadan o’tgan genetik xususiyatlar majmuini 
anglatadi.
4
Unga ko’ra, bolaning jismoniy tuzilishi, his-tuyg’ulari va 
aqliy imkoniyatlari ota-onadan o’tgan deb hisoblanadi Ayni paytda, 
shaxs rivojida irsiyatning ahamiyati deganda quyidagilar nazarda 
tutiladi: 
a) har bir bola shaxsining fiziologik jihatdan o’ziga xosligi; 
b) har bir bola shaxsining turlicha aqliy va hissiy imkoniyatlarga egaligi; 
v) ba’zi bir bolalar shaxsida tug’ma iste’dodning ustuvorligi. 
Shu tariqa o’quvchi shaxsi rivojida irsiyat omili fiziologik va 
sotsiologik vazifalarini bajaradi. Bunda pedagogik jihatdan bola shaxsini 
rivojlantirishda uning fiziologik, psixologik va spetsifik xususiyatlariga 
e’tibor qaratiladi.
4
Психология. Словарь. Составитель Л.А.Карпенко. –М.: ―Полииздать‖.1990-с 77-78.

---

28 
SHaxs rivojida ta’lim-tarbiya omili asosiy vazifani bajaradi. Shu 
sababli mazkur omilning quyidagi jihatlariga e’tibor berish kerak: 
a) o’quvchi shaxsini aqliy, estetik va psixologik jihatdan rivojlantirish; 
b) o’quvchi shaxsini ijtimoiy tarbiyalash; 
v) o’quvchi shaxsini hayotga tayyorlash. 
Mazkur asoslarga ko’ra, shaxs rivojida ta’lim-tarbiya omili asosiy 
vazifani bajaradi. Bu omil mazkur ―Boshlang’ich ta’lim pedagogikasi, 
innovatsiya va integratsiya‖ fanini o’qitish jarayonida har tomonlama 
ko’rib chiqilayotganligini eslatib o’tish joiz. 
Shaxs rivojida muhim ta’sir ko’rsatuvchi omillardan biri bu shaxs 
faoliyatidir. Bu omilga ko’ra, shaxs o’z faoliyatida jismoniy va aqliy 
imkoniyatlarini namoyon qiladi. Shu sababli shaxs rivojida mazkur 
omilning ahamiyati quyidagilar bilan belgilanadi: 
a) o’quvchi shaxsining o’z iste’dodi, iqtidori va qobiliyatining namoyon 
bo’lishi; 
b) o’quvchi shaxsining izchil va bosqichma-bosqich takomillashib 
borishi; 
v) o’quvchining shaxsiy faoliyati samaradorligi. 
Bu ko’rsatkichlar o’quvchi shaxsining faoliyatida namoyon bo’ladi 
va uning rivojida muhim ta’sir kuchi bo’lib xizmat qiladi. 
Zero, shaxs rivojida muhit, irsiyat, ta’lim-tarbiya va shaxsiy faoliyat 
omillari muhim ahamiyatga egaligi bilan diqqatni tortadi. Shu sababli 
shaxs rivojida mazkur omillar ta’siri pedagogik jihatdan izchil kuzatib
hamda tahlil qilib borilishi maqsadga muvofiq bo’ladi.