О. Mavlonov, Т. Tilavov, В. Aminov

Topshiriqlarga javob yozing va javobingizni tekshirib ko‘ring:
1. Refleks yoyida nerv signallari o‘tadigan yo'lni ko‘rsating: A - oraliq neyron, В -
sezuvchi neyron, D - ishchi organ, E - retseptorlar, F - harakatlantiruvchi neyron.
2. Terminlami ularga mos keladigan tushunchalar bilan birga juftlab yozing: A -
mediator, В - sinaps, D - reflektorlik, E - refleks yoyi, F - refleks; 1 - qo‘zg‘alishlari 
o'tadigan yo‘l, 2 - nerv hujayralarining neyronlar tutashgan joyi, 3 - nerv signallari 
sinaps bo‘shlig‘iga ajraladigan modda, 4 - refleks hosil qilish, 5 - organizmning 
tashqi va ichki muhit ta’siriga javob reaksiyasi.
Masalani yeching:
Nerv impulslari 100 m/sek tezlikda o'tkaziladi. Bo‘yi 1,8 m odamning oyog‘iga 
zirapcha kirsa, u qancha vaqtdan so'ng og‘riq sezib, oyog'ini tortib oladi?
0 ‘ylab javob bering:
1. Ayni tush payti bosh ko‘tarib quyoshga qaragan kishi ixtiyorsiz aksa urib yuboradi. 
Nima uchun shunday boladi?
2. Muskullarning navbati bilan qisqarib va bo‘shashib turishi tufayli odam harakatlanadi 
va xilma-xil ish bajaradi. Nima sababdan ba’zan muskullar qisqarib, bo'shasholmay 
yoki bo'shashib, qisqarolmay qoladi?
41-§. Orqa miyaning tuzilishi va funksiyasi
Orqa miya. Orqa miya uzunligi katta odamda 40-45 cm, massasi 30-40 g 
bo‘lib, diametri 1 cm ga yaqin oqish ip shaklida bo‘ladi. Umurtqa pog‘onasi nayi 
ichida joylashgan kulrang va oq moddadan iborat. Uning markaziy qismi bo‘ylab 
orqa miya nayi o'tadi (66-rasm). Nay orqa miya suyuqligi bilan to'lgan. Orqa
127

---

miyaning oldingi va orqa yuzasi bo'ylab o'tgan chuqur egatchalar uni chap va 
o‘ng qismlarga bo‘ladi. Orqa miyaning nayini o‘rab turgan markaziy qismi kulrang 
moddadan iborat. Ko‘ndalang kesmasida miyaning kulrang modda joylashgan 
qismi kapalak qanotiga o‘xshash. Kulrang modda atrofini oq modda o‘rab turadi. 
Kulrang modda bir juftdan oldingi va orqa ildizlarni hosil qiladi. Kulrang modda 
oraliq va harakatlantiruvchi neyronlar tanasi hamda kalta o‘simtalaridan, oq modda 
neyronlarning uzun o'simtalaridan iborat. Oq moddadagi nervlar orqa miya bo‘ylab 
yuqoriga va pastga yo‘nalgan nerv yo'llarini hosil qiladi.
Orqa miyaning oldingi va orqa tomoni bo‘ylab oldingi va orqa egatchalari, 
uning maxkazidan orqa miya nayi o‘tadi. Egatchalar orqa miyani chap va o‘ng 
qismga bo‘lib turadi. Orqa miya nayi miya suyuqligi bilan to'lgan.
Orqa miyadan 31 juft orqa miya aralash nervlari chiqadi. Har qaysi nerv 
oldingi va orqa ildizchadan boshlanadi. Orqa ildizchalar sezuvchi nervlarning 
teri, muskullar va ichki organlardagi retseptorlaridan keladigan nervlardan iborat. 
Sezuvchi neyronlar tanasi to'planib, orqa miya yonida orqa miya tugunlarini 
hosil qiladi. Orqa miyaning oldingi ildizchalari harakatlantiruvchi neyronlarning 
aksonlaridan iborat. Nerv impulslari orqa ildizchalar orqali retseptorlardan 
oraliq neyronlarga, ulardan oldingi ildizchalar orqali ishchi organlarga uzatiladi.
Orqa va oldingi ildizchalarning sezuvchi va 
harakatlantiruvchi nervlari orqa miyadan chiqqach, 
umurtqa pog‘onasi ikki yonida qo‘shilib, aralash 
orqa miya nervlarini hosil qiladi. Nervlarning har 
biri muayyan organ yoki to‘qima ishini boshqaradi.
O rq a miyaning funksiyasi. Orqa miya ref­
lektor va o‘tkazish funksiyalarini bajaradi. Uning 
reflektorlik funksiyasi kulrang modda bilan bog‘- 
liq. Kulrang moddada skelet muskullarining
66-rasm Orqa miyaning tuzilishi: chapda - umumiy 
ko'rinishi, o‘ngda - har xil bo'limlarining ko'ndalang 
kesimi; 1 -  bo'ym bo‘limi, 2 -  ko‘krak bo‘limi,
3 -  bel bo‘limi, 4 -  dumg‘aza bo‘limi, 5 -  po‘sti,
6 -  oq moddasi, 7 - kulrang moddasi.

---

qisqarishini, yurak, oshqozon, qovuq, qon tomirlari, jinsiy bezlar va boshqa ichki 
organlar ishini boshqaradigan nerv markazlari bo‘ladi. Nerv markazlari juda 
ko‘p oraliq neyronlardan iborat. Ular orqali reflektor yoyi o‘tadi, retseptorlardan 
keladigan nerv signallari qayta tahlil qilinib, nerv impulslariga aylantiriladi va 
ishchi organlarga uzatiladi.
Orqa miya bel qismida tizza refleksi, ko‘krak bo‘limining yuqorisida ko‘z qora- 
chig‘ini kengaytiruvchi, dumg‘aza qismida siydik ajratuvchi reflekslar markazlari 
joylashgan. Tizza refleksi tizza qopqog‘idan pastroqda joylashgan paylarga uril- 
ganida oyoqning keskin ko‘tarilishi tarzida namoyon bo‘ladi.
Orqa miyaning o‘tkazish funksiyasi uning oq moddasi bilan bog'liq. Oq 
moddadagi nervlar orqa miyani bosh miya bilan bogMaydi. Orqa miyaga keladigan 
nerv impulslari o‘tkazuvchi yo‘li orqali retseptorlardan orqa miya yuqori qismiga 
va bosh miyaga o‘tkaziladi. Bosh miyadan keladigan nerv impulslari pastga 
tushadigan o‘tkazish yo‘li orqali orqa miya quyi bo‘limlari va organlarga o‘tkaziladi.
Orqa miya reflekslarini bosh miya nazorat qilib turadi. Yurak, oshqozon, siydik 
pufagi, jinsiy bezlar va boshqa organlar ishini orqa miya bosh miya bilan birgalikda 
boshqaradi. Umurtqa pog‘onasi shikastlanganida, orqa miya jarohatlanganida 
orqa miya bilan bosh miya o'rtasida bog'lamsh uziladi. Jarohatlangan odam bosh 
miyasi yaxshi ishlaydi, lekin nerv markazlari buzilishi oqibatida ko‘pchilik orqa 
miya reflekslari yo‘qoladi. Jarohat olgan odam boshini qimirlatadi va chayqaydi, 
ba’zan qolini harakatlantiradi. Lekin uning tanasining jarohatlangan joyidan past 
qismlari falaj bo‘lib qoladi, oyoqlari harakatlanmaydi.