O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

Marketing wazıypaları:
ka’rxana ha’reket etip atırg’an ishki ha’m sırtqı ortalıqtı tallaw;
–
bazar ha’m tutınıwshılardı, qarsılaslar, ba’seki ha’m tovarlardı 
–
u’yreniw;
jan’a tovarlardın’ mazmunın anıqlaw;
–
marketing izertlewleri tiykarında tovar islep shıg’arıwdı, tovarlar 
–
ha’reketi, satıw ha’m xızmet ko’rsetiwdi rejelestiriw;
baha siyasatın belgilew ha’m a’melge asırıw;
–
marketing bag’darlamasın islep shıg’ıw ha’m orınlanıwın 
–
ulıwmalastırıw;
marketingti xabar menen ta’miyinlew;
–
marketingti basqarıw protsesin o’z ishine alg’an printsipler ha’m 
–
qag’ıydalar haqqındag’ı bilimlerdi qa’liplestiriwden ibarat.
Lekin marketing o’z wazıypasın tovar o’ndirisinin’ tiykarg’ı 
ekonomikalıq nızamı bolg’an «Talap ha’m usınıs nızamı» nın’ bazar 
a’meliyatında orınlanıwın ta’miyinlew quralı sıpatında a’melge asıradı. 
Bul nızam talap ha’m usınıstın’ dialektikalıq birligin, olardın’ o’z ara 
baylanısların, o’z ara ha’reketin an’latadı.
Eger de bazardın’ ten’ salmaqlılıg’ı, yag’nıy, talap ha’m usınıstın’ 
du’zilisi ha’m mug’darı jag’ınan bir-birine muwapıqlıg’ı ta’miyinlense 
«talap ha’m usınıs nızamı» sezilmeydi. Lekin ten’ salmaqlılıq buzılsa, 
onı tiklew ushın marketing iske qosıladı. Talap ha’m usınıs qatnasıqları 
ju’da’ u’lken ekonomikalıq a’hmiyetke iye bolıp, olar ma’mleket yaki 
region aymag’ında miynettin’ qay da’rejede ja’miyetlik o’ndiriske yamasa 
o’ndirislik emes salalarg’a tuwrı bo’listiriliwinin’ ta’rezisi esaplanadı.
Xalıq xojalıg’ının’ tarawları yamasa salaları arasındag’ı 
proportsiyalardın’ azg’antay bolsa da buzılıwı, talap ha’m usınısqa qattı 
ta’sir ko’rsetedi ha’m o’z na’wbetinde bazardag’ı ten’ salmaqlılıqtın’ 
buzılıwına alıp keledi. Bunday da’wirde, marketing ja’rdeminde talap ha’m 
usınıs arasındag’ı ten’ salmaqlılıqqa erisiw ushın ilajlar islep shıg’ıladı 
ha’m a’melge asırıladı.
Marketingnin’ tiykarın qarıydarlardın’ mu’ta’jliklerin, talapların 
anıqlaw, olardın’ satıp alıw imka’niyatların esapqa alıw, talaplar ha’m 
imka’niyatlarg’a muwapıq tovarlardı oylap tabıw ha’m tutınıwshılar ushın 
o’nim shıg’arıw quraydı.

---

37
Marketingnin’ mazmunın ja’ne de jaqsıraq tu’siniw ushın a’lbette, 
onın’ payda bolıw tariyxın u’yrenip shıg’ıw kerek. Amerikalıq marketingti 
u’yreniwshi alım Filip Kotler onın’ payda bolıwın 3 basqıshqa bo’ledi:
Birinshi basqısh – Marketing ekonomikanın’ bir bo’legi sıpatında 
ajıralıp shıg’ıp, o’zinde bo’listiriw sistemasın sa’wlelendiriw menen 
xarakterlenedi.
Ekinshi basqısh – Marketing basqarıw haqqındag’ı ta’liymat sıpatında 
ko’riniske iye bolıp, bo’listiriwge firma ko’z-qarasınan qarap, basqarıw 
sistemasın jetilistiriwdi o’zinin’ wazıpası dep esaplaydı.
U’shinshi basqısh – Marketing tiykarg’ı itibardı bul basqıshta 
almastırıwdag’ı eki ta’repke, yag’nıy, islep shıg’arıwshı ha’m tutınıwshının’ 
ha’reketin ta’rtipke salıwg’a qaratadı.
Bizge ma’lim, XX a’sirdin’ baslarına kelip kapitalistlik ma’mleketlerde 
o’ndiristin’ ko’lemi ko’beyip, ilim ha’m texnikanın’ rawajlanıwı 
na’tiyjesinde tovarlar assortimenti ken’eyip, tovarlardı satıwda 
qıyınshılıqlar payda bola basladı. A’ne usınday ekonomikalıq sharayatta 
AQShtın’ bir qansha universitetlerinde sanaatshılardı, biznesmenlerdi ha’m 
sawdagerlerdi oqıtatug’ın marketing kursları isley basladı.
Birinshi ma’rte «Marketing» ataması 1905-jılı universitetlerde 
oqıtılatug’ın kurslarg’a at qoyıwda qollanıldı.
1926-jılı AQSh ta Marketing ha’m reklama milliy awqamı du’zildi, 
keyinirek usının’ negizinde Amerika Marketing ja’miyeti payda boldı, bul 
ja’miyet 1973-jılı Amerika Marketing awqamı dep ataldı. Biraz keyinirek 
bunday awqam ha’m sho’lkemler Batıs Evropa ma’mleketlerinde ha’m 
Yaponiyada da payda boldı. XX a’sirdin’ 20-jıllarınan baslap bazardag’ı 
jag’day o’zgere basladı. O’ndiris jalpı tu’s aldı. O’nimlerdin’ ko’rinisi 
o’zgertirilgen halda ko’plep islep shıg’arıla basladı. Ba’seki gu’resinin’ 
tiykarg’ı tu’ri baha ba’sekige aylandı. Marketingnin’ rawajlanıw tariyxında 
1950-jıllar a’hmiyetli basqısh boldı. Artıqsha o’nim islep shıg’arıw 
sezile basladı. O’ndiris ha’m o’nimdi satıwdın’ sharayatların basqarıwdı 
o’zgertiwdi talap qıla basladı.
Batıs Evropa ha’m Yaponiyada Marketing ideyaları AQShqa 
salıstırg’anda to’men pa’t penen engizildi. Biraq 1960-jıllardın’ aqırına 
kelip olar marketing a’meliyatın tezlik penen o’zgertiwge kiristi ha’m 
bul ma’selede jaqsı jetiskenliklerge eristi. Marketingnin’ a’dettegi sawda-
satıq usıllarınan ayırmashılıg’ı ol anıq maqsetti go’zleydi; yag’nıy, 
ka’rxana sonday sapalı o’nim tayarlawı lazım, onı satıw qolay bolsın. 
Haqıyqattanda o’nim islep shıg’arılg’an menen ol a’lbette payda keltiredi 

---

38
degen ma’nisti hasla bildirmeydi. İlgeri xojalıq basshılarının’ wazıypası 
tiykarınan itibardı o’nimdi islep shıg’arıwg’a ha’m satıwg’a qaratıw edi. 
Marketingtin’ maqseti bolsa bazardag’ı bar bolg’an ha’m keleshekte 
itimal payda bolatug’ın imka’niyatlardı anıqlaw ha’m sapa jag’ınan 
tuwrı bahalawdan, son’ınan og’an tayanıp, barlıq ku’shti o’z o’nimlerine 
bolg’an qızıg’ıwshılıqtı ha’m talaptı ku’sheyttiriwge, qarıydarg’a o’nimdi, 
xızmet tu’rin tan’law imka’niyatların jaratqan halda, o’nimdi satıwg’a 
qaratıwdan ibarat. Solay etip, 1950-jıllardın’ ortalarınan baslap marketing 
bazar kontseptsiyası ta’rizinde basqarıwda firmanın’ bazar strategiyasın 
belgileytug’ın jetekshi wazıypag’a aylandı. Marketing xızmeti firmanın’ 
tiykarg’ı basqarıw orayı, bazar, o’ndiris, ilim-texnika ha’m qarjı ma’seleleri 
boyınsha xabar ha’m usınıslar deregi bolıp qaldı. Ha’zirgi da’wirde du’nya 
ju’zlik ekonomikada industriya da’wiri informatsiya da’wirine orın bosatıp 
bermekte. Bul da’wir AQSh, Yaponiya, Germaniya ha’m basqa Evropa 
ma’mleketlerine jetip keldi. Singapur, Tayvan, Qubla Koreya bularg’a ju’da’ 
jaqın. Marketing xızmetin u’yreniwde mikro ha’m makro bo’limlerge 
bo’linedi. Mikromarketing degende firma (ka’rxana) ko’lemindegi bazar 
xızmeti tu’siniledi. Makromarketing – kontsern, assotsiatsiya, ministrlikler 
da’rejesindegi bazar qatnasıqlarının’ sheshimin tabıw degendi bildirdi.