O 'z b e k I t o n r e s p u b L i k a s I o L i y

M e 2+  +   H O H  
+±
  M e(O H )2+  +   H +
M e(O H )2+  +  H O H  
M e (O H )t  +   H +
M e (O H );  +  H O H   <=>  M e(O H ))  +  H +
M e 3"  + H O H   *=*  M e (O H )3  + 3H +
G id roliz jarayoni bir oz murrakabroq boradi.

M etall ioni gidrooksid ioni va polimerlash reaksiyalari natijasida 
barqaror  oraliq  birikm alar  hosil  qiladi.  H osil  boMgan  birikm a 
musbat zaryadli bo‘lib,  m anfiy zarayadlangan  kolloid zarrachalar 
bilan  yengil  adsorbsilanadi.
Koagulant  sifatida  ko‘pincha  alum iniy,  tem ir  tuzlari  yoki 
ularning aralashmalari  ishlatiladi.  Koagulant tanlash uning tarkibi, 
fizik-kim yoviy xossalari va narxi,  zarrachalarning suvdagi konsen­
tratsiyasi,  pH  va suvdagi tuz tarkibiga bog‘liq.
Koagulant  sifatida  alum iniy  sulfat  A1
2
(S 0
4)3
  18H20 ;  natriy 
aluminat N aA 102;  alum iniy gidroksoxlorid A1
2
(0 H )
5
C1;  aluminiy- 
kaliy  va  alum iniy-am m oniyning  tetraksosulfatlari  [alum okaliyli 
achchiqtosh  —  K A 1 (S 0 4),  12 H ,0   va  am m iakli  achchiqtosh 
N H
4
A 1 (S0
4)2
  12H
2
0 ]  ishlatiladi.  B u   koagulantlardan  eng  ko'p 
qo‘llaniladigani  alum iniy  sulfat  bo‘lib,  u  pH= 5— 7,5  oraliqda 
samarali hisoblanadi.  U   suvda yaxshi eriydi va  narxi  ham qimmat 
emas.  U n i quruq holda yoki 50% li eritma holatida qo'llasa boiadi. 
Koagullash jarayonida u gidrokarbonatlar bilan o‘zaro ta’sirlashadi:
A l
2
(S 0
4
)
3
+ 3C a(H C0
3)2
  <=> 2AI(O H
)3
 
I
 +3CaS0
4
+6C0
2
N atriy  alum inat  quruq  holatda  yoki  45%  li  eritma  holatida 
qo'llaniladi.  U   ishqoriy  reagent  hisoblanib,  pH = 9,3—9,8  da  tez 
ch o ‘kuvchi  iviqlar hosil  qiladi.  O rtiqcha  ishqoriylikni  neytrallash 
uchun kislota yoki tarkibida C 0
2
 boMgan tutun gazlari  ishlatiladi:
2NaAI0
2
+ C 0
2
+3H20  
A l(O H ),+ N a
2
CO,
K o ‘pgina hollarda (10:1)  —  (20:1)  nisbatdagi
N aA 1 0
2
+ A l
2
(S 0
4)3
  aralashmasi  qo‘llaniladi:
6NaA10
2
 + A1
2
(S 0
4)3
 + 12H20  
8A1(0H
)3
 + 3Na
2
S 0
4
B u   tuzlarni  birga  qo‘llash  tiniqlashtirish  sam aradorligini, 
iviqlarning  cho‘kish  tezligini  va  zichligini  oshiradi,  pH  ning op­
tim al chegarasini kengaytiradi. Tem ir tuzlaridan koagulant sifatida 
tem ir sulfatlari  Fe
2
( S 0
4)3
 2 H
2
0 ;  F e
2
( S 0
4
)
3
-3H20  va  F e S 0
4
 7 H 20  
hamda tem ir xlorid F e C l
3
 qo'llaniladi.  U ch  valentli tem ir tuzlarini 
qo‘llash suvni tiniqlashtirishda yaxshi samara beradi. Tem ir xlorid 
quruq yoki  10— 15%  li eritm a ko'rinishida ishlatiladi.

ҒеС1
3
  +  3H 20   ->  F e (O H
)3
  +  ЗНС1; 
F e
2
(S 0
4)3
  +  6Н 20   ->  2 Ғ е (О Н
) 3
 +  3H
2
S 0 4.
Tem ir  tuzlari  koagulant  sifatida  alum iniy  tuzlariga  nisbatan 
bir  qator  afzalliklarga  ega:  suvning  past  haroratida  yaxshi  ta’sir 
qiladi;  optim al  pH  m uhiti  m iqdorining  chegaralari  kengroq; 
iviqlar pishiqligi yirikligi va gidravlik yiriklik, tarkibida tuz bo‘lgan 
suv  uchun  qo'llash  mumkin;  yomon  hid  va ta ’m larni  yo‘qotishi 
m um kin.  K a m ch ilik la ri:  tem ir  katio n larin in g   b a’zi  organik 
birikm alar bilan reaksiyasi natijasida kuchli bo'yovchi komplekslar 
hosil qilishi;  qurilma korroziyasini tezlashtiruvchi kuchli kislotali 
xossaga  ega,  iviqlar  sirtining  yetilm aganligi.
Koagullash  jarayonining  tezligi  elektrolit  konsentratsiyasiga 
bog‘liq.  Elektrolitning  konsentratsiyasi  kichik  bo‘lganda  o‘zaro 
yopishadigan  zarrachalarning  to'qnashuv  sonini  to‘qnashuvning 
um um iy  soniga  nisbati  (T  = 0)  nolga  yaqin  bo'ladi.  Bunday 
koagullash 
s e k in   k o a g u lla s h
  deyiladi. 
¥ = 1
  bo‘lganda  tezkor 
koagullash  yuzaga  keladi,  ya’ni  barcha  zarrachalarning  o‘zaro 
to ‘qnashuvi  agregat  hosil  bo‘lishi  bilan  yakunlanadi.
Zarrachalarning  broun  harakatida  qo‘zg‘almas  muhit  uchun 
tezkor  koagullash  tezligi  Sm oluxovskiy  nazariyasiga  binoan:
Suvning  hajm  birligida  t  vaqt  davomidagi  zarrachalar  soni 
sekin  va  tezkor  koagullash  uchun  quyidagi  form ula  orqali 
aniqlanadi:
La m in a r  va  turbulent  rejim dagi  suv  oqim ining  m a’lum  
hajmdagi zarrachalarining o‘zaro ta’sirlashish soni n, va n, quyidagi 
form ulalar  orqali  aniqlanadi:
ury'dx -  k(n
0
— n
x)2
bo‘ladi.

bu  yerda,  nx  —  zarrachalar  agregatlari  soni;  К   —  koagullash 
konstantasi  К  »  4rc3R a 4nD r;  D  — birlam chi  zarrachalarning 
diffuziya  koeffitsiyenti;  r — zarrachalar  radiusi; 
R —
  zarrachalar 
o ‘zaro  birlashishi  uchun  zarur  b o ‘lgan  ular  orasidagi  oraliq  
(R  « 2r);  n
0
  —  zarrachalarning  boshlang‘ich  konsentratsiyasi;  T
]/2
—  ma’lum  hajmdagi  zarrachalar  m iqdorini  koagullash  vaqti;  'P
—  zarrachalar to ‘qnashuvining samaradorlik koeffitsiyenti; 
va
— mos ravishda suv oqimining lam inar va turbulent rejim i uchun
zarrachalarning o‘zaro ta ’sirlashish soni; 
n l
 va 
n 2  —
  mos ravishda 
d x
  va  d
2
  o‘lcham dagi  zarrachalar  soni;  G  —  tezlik  gradiyenti 
(G= du/dz); 
ш
  va 
u 2  —
  ikki  koagullanuvchi  zarrachalarning 
o‘rtacha kvadrat tezligi.
Polidispers  sistem alarda  monodispers  sistemaga  nisbatan 
koagullash  ja rayo n i  tezroq  boradi,  chunki  yirik   zarrachalar 
cho‘kishida o ‘zi bilan birga mayda zarrachalarni ham cho‘ktiradi. 
Zarrachalar shakli ham koagullash tezligiga ta’sir qiladi.  M asalan, 
uzunchoq  holatdagi  zarrachalar  shar  shaklidagi  zarrachalarga 
nisbatan  tezroq  cho‘kadi.
Iviq la rn i  tavsiflashda  diam etr  ekvivalent  tushunchasidan 
foydalaniladi:
de  = 0 ,136^vcochci'k / [(Px — 
0
^sh] j
bu  yerda,  и — suvning  kinem atik  qoshushqoqligi;  p^— iviq lar 
zichligi;  tocho.k — erkin  cho‘kish  tezligi;  K sl — iviqlarning  shakl 
koeffitsiyenti.
Iviq lar zichligi pssuvning  va qattiq  fazaning zichligi  pq hamda 
iviqlarning hajm birligi  ichida qattiq moddaning hajmini 5q hisobga 
olgan holda aniqlanadi:
P . r   =   P .?   +   (
p
^   —  P . y )   ■
Iviqlarning  mustahkamligi  zarrachalarning  granulali  tarkibi 
va qovushqoqlikka bog‘liq.  H ar  xil o‘lcham li zarrachalar aglome- 
ratlari b ir xil o‘lcham lilarga nisbatan mustahkamroq.  Suvdan gaz

ajralishi va aeratsiya va flotasiya natijasida iviqlar gazga to‘yinadi. Bu 
esa iviqlar zichligini va cho'kish tezligining kamayishiga olib keladi.
Flokullash  jarayoni  oqova  suv  tarkibiga  yuqori  m olekular 
birikm alar,  ya ’ni  flokulantlar  ta ’sir  ettirish  natijasida  muallaq 
zarrachalarni  yiriklashtirishdan  iborat.  Koagullash  jarayonidan 
farqli  ravishda  bu jarayonda  zarrachalarning  yiriklashishi  zarra­
chalarning  o‘zaro  ta’siri  bilan  emas,  balki  flokulant  zarracha- 
larida  adsorbsiyalangan  m olekulalarning  o‘zaro  ta’siri  natijasida 
sodir  bo'ladi.
Oqova suvlar tarkibidagi alum iniy va temir gidroksidlari iviqlari 
hosil  bo‘lish  ja ra y o n in i  tezlashtirish   m aqsadida  flokullash 
jarayonidan  foydalaniladi.  Flo k u lan tlarn i  qo'llash  koagulant 
miqdorini  kamaytirish,  koagullash  vaqtini  qisqartirish  va  hosil 
bo‘lgan  iviqlarning cho'kish  tezligini  oshirishga yordam  beradi.
Oqova suvlarni tozalash uchun tabiiy va sintetik flokulantlardan 
foydalaniladi.  Tabiiy  flokulyantlarga  kraxmal,  dekstrin,  ayrim  
efirlar, selluloza va boshqalar kiradi.  Faollangan kremniy dioksidi 
(x S i0
2
 • y H
2
0 )  eng  keng  tarqalgan  anorganik  flokulant  hisobla­
nadi.  Sintetik flokulyantlar orasida ko‘p ishlatiladiganlari poliakri- 
lamid  P A A  (- C H
2
- C H - C O N H 2) n,  texnik  P A A  va gidrolizlangan 
P A A  dir.
Flokulant tarkibi va dozasini tanlashda uning makromolekula- 
sining  xususiyati  va  dispers  zarralarning  tabiati  hisobga  olinadi. 
Oqova suvlarni tozalashda PA A  ning optimal miqdori 0,4— 1 g/m
3 
atrofida bo'ladi. P A A  ni pH ning turli oraliqlarida qoMlash mumkin, 
biroq  flokullangan  iviqning  cho‘kish  tezligi  pH   >  9  bo‘lganda 
pasayadi.
Flo k u lan tlarn in g   ta ’sir  m exanizm i  quyidagi  hodisalarga 
asoslangan: kolloid zarrachalar yuzasida flokulant molekulalarining 
adsorbsiyasi;  flokulant  m olekulalarining retikulatsiyasi (to‘rsimon 
strukturaning  hosil  bo‘lish i);  Van-der-Vaals  kuchlari  hisobiga 
kolloid  zarrachalarning  yopishishi.  Flokulan tlarn in g  kolloid 
zarrachalar bilan ta’sirlashishi natijasida uch o‘lcham li strukturalar 
hosil bo‘ladi.  Bu suyuq fazadan  mayda zarrachalarning tezroq va 
to‘liqroq ajralishiga olib keladi. Bunday strukturaning hosil bo'lishiga 
sabab  flokulant  m akrom olekulalarining  bir  necha  zarrachalar

o'rtasida  polim er  ko‘priklarini  hosil  qilib,  adsorbsiyalanishidir. 
Kolloid zarrachalar manfiy zaryadga ega bo‘lganligi uchun aluminiy 
va  tem ir  gidroksidlari  bilan  birga  cho‘kadi.  Faollangan  kremniy 
dioksidi  qo'shilganda  cho‘kish  tezligi  2— 3  marta  tezlashadi  va 
tiniqlashish  samarasi  oshadi.  Poliakrilam id  7— 9 %   li  gel  holatida 
ishlab  chiqariladi,  u  273°K  dan  past  haroratda  qotadi.  PA A   ni 
suvga qo‘shganda uning qovushqoqligi  ortadi.
F lo k u lan tlarn in g   sam aradorligi  quyidagi  form ula  orqali 
hisoblanadi:
r|f = (u > f-co )/co q
,
bu  yerda,  co^  va  со —  flokulantlangan  va  flokulantlanm agan 
cho‘kmaning  cho‘kish  tezligi,  mm/s;  q  — 
1
  t  qattiq  modda 
uchun  flokulant  sarfi.
Oqova suvlarni koagullash va flokullash usullari  bilan tozalash 
quyidagi  bosqichlardan  iborat:  reagentlarni  dozalash,  oqova  suv 
bilan aralashtirish,  iviqlarni hosil qilish va cho‘ktirish.
I 
Oqova suv  va 
b
  I 
koagulant
3.1- rasm.
  Koagullash  uchun  quril- 
m alar: 
a 
—
  to'siqli  aralashtirgich:
1
  —  yo‘lak;  2 —  to ‘siq; 
3
  —  deraza; 
b
 —  iviq hosil qiluvchi to‘siqli kamera: 
1
 — yo‘lak; 
2
 — to'siqlar; 
3 
— deraza. 
d
 —  koagulator-tiniqlashtirgich:
1
  —  qobiq; 
2  —
  tarnov; 
3  —
  tiniq- 
lashgan suvni chiqarish uchun teshik; 
4
  —  havo  ajratgich; 
5
 —  markaziy 
quvur; 
6
 —  taqsimlovchi  quvurlar.

Koagulantlarni  suv  bilan  aralashtirish  uchun  mexanik  va 
gidravlik aralashtirgichlardan foydalaniladi. Gidravlik aralashtirgich- 
larda aralashtirish suv oqimining harakat yo ‘nalishi va oqim tezligi 
o'zgarishi  natijasida  sodir  bo‘ladi.  Bunday  aralashtirgichlardan 
birining sxemasi  3.1-  rasm, 
a
 da keltirilgan.
A ralash tirg ich li  qurilm alarda  aralashtirish  jarayo n in i  b ir 
maromda olib borish  maqsadga muvofiqdir.
Oqova suvlarni reagentlar bilan aralashtirilgach iviq hosil qilish 
kamerasiga yo'naltiriladi.  Kam eralarda  iviq  hosil  bo'lishi  10— 30 
daqiqa davom etadi. Iviq  hosil qiluvchi to‘siqli kameraning sxemasi 
3.1-rasm, 
b
  da  keltirilgan.  Iviq   hosil  qilish  kamerasi  to ‘siqlar 
b ilan  ajratilg an  ketm a-ket  o'tkazilgan   y o ‘laklardan  iborat. 
Yo'laklarda suvning tezligi 0,2—0,3 m/s ga teng bo'ladi.
Iviqlarning  cho‘kishi  tindirgich  va tiniqlashtirgichda  amalga 
oshiriladi.  Aralashtirish,  koagullash  va  cho'ktirish  bosqichlari 
ba’zan bitta qurilmada olib boriladi  (3.1- rasm, 
d ).
3 . 2 .  
F lo ta ts iy a
Oqova suvdan erimaydigan va o‘zi mustaqil cho‘kadigan ara- 
lashm alarni  ajratib  olish  uchun  flotatsiya  usuldan  foydalaniladi. 
B a ’zan  erigan  moddalar,  masalan  sirt  fao!  moddalar  (S F M ) ni 
ajratib  olishda  ham  bu jarayon  qo'llaniladi.  Bu  jarayon 
k o ‘p'ikli 
q u y u ltirish
 deb ataladi.  Neftni qayta ishlash,  sun’iy tola, selluloza- 
qog‘oz ishlab  chiqarish,  teri  oshlash,  mashinasozlik,  oziq-ovqat, 
kimyo  sanoati  oqova  suvlarini  tozalashda  flotatsiya  qo‘l  keladi. 
Biokim yoviy  tozalashdan  so‘ng  faol  loyqani  ajratib  olishda  ham 
bu usuldan foydalaniladi.
Jarayo n n in g   uzluksizligi,  qo‘llanish  sohasining  kengligi, 
kapital  va  ekspluatatsion  sarflarning  katta  emasligi,  qurilm aning 
soddaligi,  tin d irish   jarayon ig a  nisbatan  jarayon n in g  tezligi 
yu q o rilig i,  n am lig i  yuq ori  bo‘lm agan  (90— 95Йэ)  ch o ‘kma 
olishning  im koni  borligi,  tozalash  samaradorligining  yuqoriligi 
(95— 9 8 % ),  ajratib  olingan  m oddalarni  rekuperatsiya  qilish 
imkonining borligi flotatsiyaning afzalliklari hisoblanadi. Flotasiyada 
oqova suvlarni aeratsiya qilish hisobiga S F M  va oson oksidlanuvchi

moddalarning,  bakteriya va  m ikroorganizm larning  konsentratsi- 
yasini  kam aytirish  mumkin.  Bularning  h^.iimasi  oqova  suvlarni 
tozalashning keyingi bosqichlarini muvaffac iyatli amalga oshirishga 
asos  bo‘ladi.
Flotatsiyaning  elementar  akti  suvda  yuqoriga  ko‘tarilayotgan 
havo  pufakchasi bilan  qattiq gidrofob zarrachalarini  ajratib turgan 
suv  qatlamchaning buzilib,  pufakchaning  zarracha  bilan  yopishib 
birikishi  bilan  tushuntiriladi.  «Pufakcha-zarracha»  kompleksi  suv 
yuzasiga ko‘tarilib, yig'iladi va boshlang‘ich oqova suvdagiga nisbatan 
yuqoriroq konsentratsiyali zarrachalarning ko‘pikli qatlami vujudga 
keladi.
Flotatsion  zarracha-pufakcha  kom pleksining  hosil  bo‘lishi, 
jarayonning tezligi va bog‘larning mustahkamligiga,  komleksning 
m avjudlik  davom iyligi  esa  zarrachalar  tabiatiga,  shuningdek, 
reagentlarning  zarrachalar yuzasi  bilan  ta’sirlashishi  tabiatiga  va 
zarrachalarning suvda namlanish qobiliyatiga bog‘liq.
Zarrachalarning o‘zaro yopishishi 
0
  burchak ko‘rsatkichi bilan 
tavsiflanuvchi  zarrachalarning  ho'llanishiga  bog‘liq.  H o 'llan ish  
burchagi qancha katta bo‘lsa, zarrachalarning yopishishi va zarracha 
yuzasida  pufakchani  tutib  qolish  mustahkamligi  shuncha  ko‘p 
bo‘ladi.
Zarracha  pufakcha  kom pleksining  hosil  bo‘lish  energiyasi 
quyidagi  ifodaga teng:
A   =  
g
( 1  —  c os  0 ) ,
bu  yerda,  a  — suvning  havo  bilan  chegarasidagi  sirt  tarangligi.
Suvda yaxshi ho‘llanuvchan zarracha uchun 
0
 -> 
0
,  cos 
0
 - »
1
, 
mos ravishda yopishish  mustahkamligi  m inim al,  hoilanm aydigan 
zarrachalar uchun  esa  maksimaldir.
Flotatsiya bilan ajratish sam aradorligi havo pufakchalarining 
soni va o‘lchamiga bog'liq. B a ’zi adabiyotlarda zarrachalarning op­
tim al o‘lchami  15— 30 mkm ga teng deb ko'rsatilgan. Bunda suvning 
pufakchalar bilan to'yinish darajasi yuqori b o iish in i hisobga olish 
zarur.  Havoning solishtirma sarfi aralashmalar konsentratsiyasining 
oshishi  bilan  pasayadi,  chunki  to ‘qnashish  va  yopishish  darajasi

oshadi.  Flotatsiya jarayonida pufakcha o‘Ichamlari barqarorligi katta 
ahamiyatga ega.  Shu maqsadda suvga turli ko‘pik hosil qiluvchilar 
qo‘shiladi.  U larga qayin  moyi,  krezol,  fenol,  natriy alkilsulfat  va 
boshqalar  kiradi.  Bu  moddalardan  ayrim lari  yig‘uvchi  va  ko‘pik 
hosil qiluvchi xossalarga ega.
Zarrachaning og‘irligi ularning pufakchaga yopishish kuchidan 
va pufakchalarni yuqoriga ko‘tarish kuchidan oshib ketmasligi kerak. 
Yaxshi flotatsiyalanuvchi zarrachalarning o‘lchami  material zich- 
ligiga bog‘liq va 0,2— 1,5  mm ga teng bo'ladi.
Flotatsiyani flokulatsiya jarayoni bilan birga olib borish mumkin. 
Koagulatsiyadan so‘ng iviqlarni flotatsiyalashda yangi hosil  bo‘lgan 
iviqlarga gaz pufakchalarining yopishishi bir necha soat oldin hosil 
bo'lgan iviqlarga nisbatan  kattaroq ekanligini inobatga olish kerak. 
Zarracha-pufakcha  kom pleksining  hosil  b o'lishi  ehtim olligi 
quyidagi  formuladan  aniqlanadi:
со  =  [ n 4 / 3 n ( R   +  г)3  -   n 4 / 3 n : R 3] / V   =  C g  [(1  +  r / R ) 3  -   l ] ,
bu  yerda,  n — V  suyuqlik  hajmidagi  R   radiusli  pufakchalar soni; 
r — zarracha  radiusi;  cg =  n4/3nR3/V  — gaz  fazasining  hajm iy 
konsentratsiyasi.
Flotasiya muhiti suvdan,  havo pufakchalari va qattiq zarracha- 
lardan iboratair.  M uhitning zichligi quyidagiga teng:
p 
=  p ( i  — с — с ) + p с + p  С )
> m u h  
* s v 
/  
gJ
 
г   /   /  
r g 
g /
bu yerda ps,  pz,  pg — suyuqlik,  zarracha va gazning zichligi;  C z,  C g
— suvdagi zarracha va gazning hajm iy konsentratsiyasi.
Zarracha o, va pufakcha up larning harakat tezligi quyidagi for­
mula orqali  ifodalanadi:
uz  = 
- 2
 /  9gr2  /  n mP,  [(1  “  c 2) (pz  /  ps  -  1) +  cg ]   ;
up  = l/9 g R
2
 / 
(imps [(1 
+ 
c z ) ( p z 
/ 
Ps 
1) 
c g ]  ,
bu  yerda:  g — erkin  tushish  tezlanishi  (og‘irlik  kuchlari);  pm — 
flotatsiya m uhitining dinam ik qovushqoqligi.

Flotatsiyada zarrachalarning ajralish jarayoni tezligi quyidagicha 
yoziladi:
dc/d-c = - K c /S
bu yerda: 
К
 — gidrodinam ik va konstruktiv parametrlarga bog‘liq 
bo‘lgan flotatsiya tezligi  koeffitsiyenti.
Ajralishning eng yaxshi sharoiti  qattiq va gaz holatidagi  fazalar 
orasidagi  nisbat  (7 /6= 0,01—0,1  ga  teng  bo'lgan  sharoitdir.  Bu 
nisbat  quyidagi  formula orqali  aniqlanadi:
G J G . =
  1,3W p   -   1 
) Q ]/ c i Q ,
bu yerda,  Gg  va  G  — havo va qattiq moddalarning mos ravishdagi 
massasi, 
g\  b  —
  berilgan  harorat va atmosfera bosimidagi suvdagi 
havoning  eruvchanligi,  sm
3
/l;  /   —  to‘yinish  darajasi  (odatda 
/ =  0,5—0,8); 
P —
 suvning havo bilan to‘yingandagi absolut bosimi; 
Q,  — havo  bilan  to'yingan  suvning  miqdori,  m
3
/s; 
Q  —
 oqova 
suv  sarfi,  m
3
/s;
Oqova suvlarga eritmadan havoni ajratib olib, havoni mexanik 
disperglab,  havoni g‘ovakli  m ateriallar orqali o‘tkazib,  elektroflo- 
tatsiyalab  va  kim yoviy  flotatsiyalab  flotatsion  ishlov  beriladi.
Eritmadan havoni ajratish bilan flotatsiyalash.  Bu usul tarkibida 
juda  kichik  zarracha  iflosliklar!  mavjud  bo‘lgan  oqova  suvlarni 
tozalashda qo'llaniladi.  Usulning m ohiyati oqova suvda to‘yingan 
havo  eritmasini  hosil  qilishdadir.  Bosim   kamayganda  eritmadan 
iflosliklam i flotatsiya qiluvchi pufakchalar ajraladi. Suvda havoning 
to ‘yingan eritmasini  hosil  qilish  usuliga qarab-vakuumli,  bosimli 
va erliftli flotatsiyaga bo‘linadi.
Vakuumli flotatsiyada oqova suvni aeratsion kamerada atmosfera 
bosim ida  havo  bilan  to 'yin tirilad i,  so‘ngra  flotatsion  kameraga 
yo'naltiriladi.  Bu  yerda vakuum nasosda 29,9—39,9 kPa (225— 300 
mm sim.ust) bosimda ushlab turiladi.  Kamerada ajralayotgan mayda 
pufakchalar  bir  qism  iflosliklam i  chiqarib  yuboradi.  Flotatsiya 
jarayoni 
20
  daqiqa davom  etadi.
Usulning  afzalliklari:  gaz  pufakchalarining  hosil  bo‘lishi  va 
uning zarrachalar bilan yopishishi tinch muhitda boradi; jarayonni 
olib borish uchun energiya sarf-xarajatlari  kam.

Kam chiliklari: oqova suvning gaz pufakchalari bilan to‘yinish 
darajasi kam, shuning uchun yuqori konsentratsiyali muallaq zarra- 
chalarga qo‘llab bo'lm aydi (250— 300 mg/1 dan yuqori bo‘lmagan); 
germetik yopiq flotatorni  jihozlash va ularga xaskashli mexanizm 
o ‘rnatish zarur.
Bosim li  qurilmalar  vakuumliga  nisbatan  ko‘p  tarqalgan.  U la r 
sodda va ishlatishga qulay. Bosimli flotatsiya iflosliklar konsentratsiyasi 
4— 5 g/1 gacha bo‘lgan  oqova suvlarni tozalashda yordam beradi. 
Tozalash darajasini oshirish uchun suvga koagulantlar qo'shiladi. 
Bosim li flotatsiya jihozlari suv tarkibida nefttutkichlarga nisbatan 
qoldiq iflosliklar m iqdorini  5— 10 marotaba kamaytiradi. Jarayon 
ikki bosqichda amalga oshiriladi: 
1
) suvni bosim ostida havo bilan 
to'yintirish;  2) atmosfera bosimida erigan gazning ajralishi.  Bosim li 
flotatsiyaning sxemasi  3.2- rasmda keltirilgan.
Ishlash  prinsipi.  Oqova  suv  qabul  qiluvchi  rezervuarga  kelib 
tushadi.  B u  yerdan nasos bilan havo to ‘ldirilgan so‘ruvchi quvurga 
yuboriladi.  H osil  bo‘lgan  suv-havoli  aralashma bosimli  sig‘imga 
yo'naltiriladi.  Bu   yerda  yuqori  bosimda  (0,15—0,4  M P a )  havo 
suvda eriydi.  Atmosfera bosimida  ishlovchi  flotatorga suv-havoli 
aralashma kelib tushganda havo pufakchalar ko‘rinishida ajraladi 
va muallaq zarrachalarni flotatsiyalaydi.  K o 'p ik  qattiq zarrachalar 
bilan  birga  suv  yuzasidan  xaskashli  mexanizm  yordam ida  olib 
tashlanadi.  T in iq   suv  flotatorning  pastki  qism idan  chiqarib 
yuboriladi.  Koagulantlar  ishlatilganda  iviq  hosil  bo‘lishi  bosim li 
sie‘imda ro‘v beradi.
3 .2 -ra sm . 
Bosimli  flotatsiya  chizmasi:
/ —sig 'im ;  2 —n aso s;  3 —  b o sim li  sig ‘im ;  4— flo ta to r.

Bosim li  flotatsion  qurilm alarning  q u w ati  5— 10  dan  1000— 
2000  m 3/s  gacha.  U la r  param etrlar  o ‘zgarishining  quyidagi 
chegaralarida:  bosim li  sig‘imdagi bosim  0,17— 0,39  M P a ;  oqova 
suvning bosimli  sig‘imga yetib kelish vaqti  14 daqiqa,  oqova suv 
flotatsion  kamerada esa  10— 20 daqiqa bo‘lganda ishlaydi.  So ‘ri- 
layotgan  havoning  hajm i  tozalanayotgan  suv  hajm ining  1,5— 
5 %  ini tashkil qiladi.  Ko'rsatilgan miqdorlar iflosliklarning  konsen­
tratsiyasi va xossalariga bogMiq.
Flotatsiya jarayoni  va iflosliklam i  oksidlashni bir vaqtda olib 
borish  zarurati  bo‘lganida  suvni  kislorod  yoki  ozonli  havo  bilan 
to'ym tirish zarur.  Oksidlanish jarayonining oldini olish maqsadida 
flotatsiya jarayonida havo o‘rniga inert gaz beriladi.
Am alda  turli xil flotatsiya kam eralarli ishlatiladi.  3.3-  rasmda 
flotatsion kameraning sxemasi  («Aeroflotor»)  keltirilgan.
Ishlash prinsipi.  Oqova suv kamera  ichiga beriladi.  B u  yerda 
yuqoriga  qarab  harakatlanuvchi  gaz  pufakchalari  ajraladi.  U la r 
muallaq zarrachalarni tutib, yuqoriga harakatlanadi. K o ‘pikli qatlam
3.3- rasm.
  F lotator «Aeroflotor»:
1—  k a m e ra ;  2—  x a s k a s h ;  3 —s h la m   q a b u l  q ilg ic h ;  4—y u z a k i  x ask ash .

qattiq zarrachalar bilan birga yuzali xaskashda shlam qabul qiluvchi 
kameraga chiqarib yuboriladi. Tiniqlashgan suv kameradan chiqari- 
ladi.  Kam era tubiga  cho'kkan qattiq zarrachalar pastdagi xaskashlar 
yordamida qabul qiluvchi kameraga suriladi va quvur orqali chiqarib 
yuboriladi.
Turli quwat va diametrga ega boMgan silindsimon flotatorlardan 
ham foydalaniladi.  U lar suvni va ko‘pikni kiritish hamda chiqarish 
qurilmasi bilan farqlanadi.  M asalan,  quw ati  600  m3/soat bo‘lgan 
flotatoming diametri  12 m boMadi. Tozalangan suvni resirkulatsiya 
qiluvchi ko‘p kamerali flotatsion qurilmada (3.4-rasm) ifloslangan 
oqova  suv  dastlab  gidrosiklonga  kelib  tushadi.  U   yerda  muallaq 
zarrachalarning  bir  qismi  ajratib  olinadi.  So'ngra  uni  kameraga 
yo 'n altirilib,  sirkulatsion  suv va  havo  bilan  aralashtiriladi.  H avo 
kamerada ajraladi va iflosliklam i flotatsiyalaydi.  K eyin  oqova suv 
ikkinchi,  so‘ngra  uchinchi  kameraga  o‘tadi  va  flotatsiya jarayoni 
amalga oshadi.  Sirkulatsiya qiluvchi suvning bir qismi nasos orqali 
bosimli sig'imga tushadi.  Bosimli sig'imda havo eriydi. K o ‘pik ko‘pik- 
yig‘uvchilar yordamida ajratib olinadi.
Tozalangan
suv
3 .4 -  rasm . 
Resirkulatsiyali  ko‘p  kamerali  flotatsion  qurilma  chizmasi.
1— id ish ;  2 — n aso s;  3 —flo ta ts io n   k a m e ra ;  4— g id ro s ik lo n ;  5—k o 'p ik   b e ru v c h i; 
6—  b o sim li  s ig 'im ;  7—a e ra to r.

E rlift  qurilm alar  kimyo  sanoati  korxonalaridan  chiqadigan 
oqova suvlarni tozalash uchun qo'llaniladi.  U la r qurilishi jihatidan 
sodda, jarayon  o ‘tkazish  uchun  ketadigan  energiya  sarfi  bosimli 
qurilmalarga nisbatan 2— 3 marta kam.  Qurilm aning kam chiligi — 
flotatsion kamerani  balandga o‘rnatilishidadir.
Ishlash prinsipi.  Oqova suv 20— 30  m balandlikda joylashgan 
sig‘imdan aeratorga kelib tushadi.  U  yerga siqilgan havo beriladi va 
u yuqori bosimda eriydi.  Erlift quvurdan yuqoriga ko‘tarilayotgan 
suyuqlik flotatorda ajralayotgan  havo pufakchalar bilan to ‘yinadi. 
H osil  bo'lgan  ko‘pik  qattiq  zarrachalar  bilan  birga  xaskash 
yordamida ajratib olinadi. Tiniqlashgan suv esa keyingi tozalashga 
yuboriladi.
Havoni mexanik dispergatsiyalash bilan flotatsiyalash.  Flotatsiya 
mashinalarida havoni  mexanik dispergatsiyalash  nasos koTinishi- 
dagi  turbinalar yordam ida  amalga  oshiriladi.  Bunday  qurilm alar 
foydali qazilm alarni boyitishda,  muallaq zarrachalari ko‘p bo'lgan 
(2 g/1 dan ko‘p) oqova suvlarni tozalashda qoMlaniladi.  Qurilmadagi 
im peller aylanganda suyuqlikda  ko‘p sonli  mayda oqim lar paydo 
bo‘lib, ular ma’lum o‘lcham li  pufakchalarga bo‘linadi.  M aydala- 
nish  darajasi  va  tozalash  sam aradorligi  im pellerning  aylanish 
tezligiga  bog‘liq.  Am m o  yuqori  aylanm a  tezlikda  oqim ning 
turbulentligi  ko'payib,  iviqsim on  zarrachalarning  parchalanishi 
va tozalash jarayonining samaradorligi kamayib ketishiga olib keladi.
Ishlash prinsipi. Oqova suv flotatsiya mashinasining cho‘ntagiga 
tushadi va quvur orqali valning quyi qismida aylanuvchi  impellerga 
o'tadi. V al trubkaga mahkamlangan bo‘lib,  im peller aylanganida 
past  bosim  hududi  hosil  bo‘lganligi  tufayli  shu  trubkadan  havo 
so‘rib  olinadi.  Flotatsiya jarayoni  yaxshi  ketishi  uchun  suv  havo 
bilan o‘ta to‘yintiriladi (1  hajm suvga 0,1—0,5 hajm havo).  Odatda 
flotatsiya  mashinasi  ketma-ket  ulangan  bir  nechta  kameradan 
iborat bo‘ladi.  Im pellerlar diam etri 600—700 mm n ijash k il etadi.
Pnevm atik  qurilm alar  tarkibida  harakatlanuvchi  qism lari 
(nasos,  im p e lle rla r)  bor  m exanizm larga  nisbatan  agressiv 
hisoblangan  erigan  iflosliklar  m avjud  bo‘lgan  oqova  suvlarni 
tozalashda qo'llaniladi.

Maxsus  soplo  orqali  havo  taqsim lovchi  trubkalarga  havo 
pufakchalarini  o ‘tkazib  uni  maydalashga  erishiladi.  O datda, 
teshiklari  diam etri  1,0— 1,2  mm  li  soplo  qo'llaniladi.  Soplodan 
chiqishdagi  havo  oqim ining tezligi 
100—200
  m/s ga teng.
G ‘ovakli  plastinalar  yordamida  flotatsiya.  H avoni  g'ovakli 
keramik  plastinalar  yoki  qalpoqchalar  orqali  o‘tkazilganda  o‘l- 
cham lari
R  =  6tfr*G
ga teng bo'lgan  mayda pufakchalar hosil bo‘ladi.  B u  yerda, 
R
 va 
r —
 pufakcha va yoriqlar radiusi;  a  —  suvning sirt tarangligi.
Sirt  taranglik  kuchiga  bardosh  berish  uchun  zarur  bo‘lgan 
bosim  Laplas  formulasi  orqali  topiladi:
A P = 4 c /r
B u  usul boshqa usullarga  nisbatan quyidagi  afzalliklarga  ega: 
flotatsiya  kamerasining tuzilishi oddiy, energiya  sarfi  kam (im peller 
va nasos ishtirok etm aydi).  Usulning kam chiligi: tez ifloslanadi va 
g‘ovakli  m aterial  teshiklari  kengayib  ketadi,  mayda  va  bir  xil 
o ‘lcham li  pufakchalar  paydo  bo‘lishini  ta’m inlovchi  yoriqlari 
bir xil  bo'lgan  material  tanlash  qiyin.
K ich ik   miqdordagi  oqova  suvni  tozalash  uchun  g'o vakii 
qalnoqchali flotatsiya kamerasi qo'llaniladi.  Oqova suv yuqoridan, 
pufakcha ko'rinishidagi havo esa g'ovakli qalpoqchalar orqali jihozga 
beriladi.  K o ‘pik aylanm a tarnovga quyilib,  undan ajratib olinadi. 
Tiniqlashgan  suv  sath  rostlagichi  orqali  chiqarib  yuboriladi. 
Qurilm alar  bir yoki bir necha pog'onadan iborat boMishi mumkin. 
Yuqori quw atli qurilmalarda havo  filtrli plastinalar orqali beriladi.
Flotatsiya sam aradorligi  m aterial teshiklari  kattaligiga,  havo 
bosimiga,  havo  sarfiga,  flotatsiya  davom iyligiga,  flotatordagi 
suvning  hajm iga  bog'liq.  Tajribalardan  m a’lum ki,  teshiklar 
o ich a m i  4  dan  20  mkm  gacha,  havo  bosimi  0,1—0,2  M P a , 
havo  sarfi  40—70  m
3
/(m
2
s)  gacha,  flotatsiya  davom iyligi  20— 
30 daqiqa,  flotatsiyagacha bo'lgan kameradagi suvning sathi  1,5— 
2,0
  m b o 'lish i kerak.

K o ‘pikli fraksiyalash usuli bilan tozalash (k o ‘pikli separatsiya).
K o ‘pikli  fraksiyalash  yuqoriga  eritm a  orqali  ko‘tariladigan  gaz 
pufakchalari  yuzasida  b ir  yoki  b ir  necha  erigan  m oddalarni 
adsorbsiyalashga asoslanadi.  Hosil bo‘lgan ko‘pik adsorbsiyalangan 
modda bilan to ‘yintiriladi va bu eritm a kom ponentlarining parsial 
separatsiyasini ta’m inlaydi.  B u  jarayon oqova suv tarkibidan S F M  
larni  ajratishda  q o'llanilad i.  U   qattiq  sorbentlarda  boradigan 
adsorbsiya jarayoniga o‘xshash.  Organik m oddalarni gaz-suyuqlik 
yuzasida adsorbsilash sirt taranglik va qoldiq sirt konsentratsiyaning 
o'zgarishi  bilan  bog‘liq:
d < 3 = r ,  T j  d \ i j ,
bu  yerda, 
d a
 — sirt  taran glikn in g  o ‘zgarishi;  Г .— yuzadagi 
moddalarning  qoldiq  konsentratsiyasi;  Ц; — kim yoviy  potensial, 
u  R gT a -a.  ga  teng; 
R   —
  gaz  doim iysi; 
Ta
  —  harorat; 
a.
  —  ter- 
m odinam ik faollik.
Eritm a kuchli suyultirilganda a.=c. bo‘ladi (bu yerda, c. — erigan 
modda konsentratsiyasi).  Shuni nazarda tutgan holda taqsimlanish 
koeffitsiyenti quyidagiga teng:
r i/ c = ( - l / R T a) ( d a / d c )  =  K i,
bu yerda, 
Г . / с = К .
 — taqsim lanish koeffitsiyenti, 
K.
 — tekshirila- 
yotgan  ikki  fazadagi  konsentratsiyalar  nisbati.
Suyultirilgan  eritm alarda 
d a / d c .
  sezilarsiz  darajada  konsen- 
tratsiyaga va K ; ga bog‘liq bo‘lib,  erituvchi va erigan modda uchun 
o‘zgarmas  hisoblanadi.
H avoni tarkibida  S F M  bo‘lgan suv orqali barbotatsiya  qilin- 
ganda uning yuzasida diametri turlicha bo‘lgan gaz pufakchalaridan 
iborat ko‘pikli qatlam hosil bo‘ladi.  K o ‘pikli qatlamdagi gaz pufak- 
chalarining  o‘lcham lari  norm al  logarifm ik  qonuniyatlarga  mos 
keladi.
H avo tezligining ortishi pufakchalar hosil bo‘lish  chastotasi- 
ning va ko‘pik hajmining oshishiga olib keladi.  M os ravishda fazalar 
ayirm asi  yuzasi  va  S F M   m iqdori  oshadi.  S F M   ni  ajratib  olish 
kinetikasi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

In ck/c0= K   -С -  ln[(d(j/dck)/(da/dc0).
Oqova  suv  sirt  tarangligi  ko'rsatkichining  S F M   konsentra- 
isiyasiga  mos  ravishda  to‘g‘ri  chiziq  bo'ylab  o‘zgarishi  quyidagi 
ko‘rinishda ifodalanadi:
lnc./c  =  — К   -с.
k' 
о
K o 'p ik li  konsentrlash  jarayonida  tizim   hajm i  o'zgarishini 
hisobga olsak jarayon kinetikasi quyidagi  ko‘rinishda bo‘ladi:
(—l/V)dc/dx = Kc",
bu  yerda,  ct —  oqova  suvning  sirt  tarangligi,  ck  —  suv  hajmidagi 
erigan  S F M n in g  qoldiq  konsentratsiyasi;  c() — t () vaqt  mobaynida 
S F M   ning  konsentratsiyasi  (t o= 0;  ck = c0);  т — vaqt;  K — kons- 
tanta; 
V—
 suyuqlik  hajmi,  n  —  S F M n i  ko‘pikka  o‘tish  jarayoni 
reaksiyasining  formal  tartibi.
S F M   ni  ko‘pikdan  ajratish  darajasi  quyidagiga teng:
5= 100(cb- c k)/ c = c k/cb,
bu  yerda,  cb — S F M   ning  suvdan  ajratib  olingunga  qadar  kon­
sentratsiyasi;  ck —  SF M n in g   ko‘pikdagi  konsentratsiyasi.
S F M   ni  suvdan  ajratib  olish  darajasi  ko'pgina  parametrlarga 
bog‘liq.  S F M   ning  suvdagi  boshlang‘ich  konsentratsiyasi  ortishi 
bilan eritm aning  ko‘pik  hosil  qilish  qobiliyati  va uni  ajratib olish 
darajasi oshadi,  S F M   ni  maksimal ajratib olishga zarur bo‘ladigan 
vaqt esa kamayadi.  Bu  S F M  konsentratsiyaning oshishi  natijasida 
hosil  bo'lgan  pufakchalar  dispersligining  ortishi  bilan  bog‘liq. 
Eritm a ishqoriyligi ortishi natijasida (p H  *9,5 dan boshlab) S F M n i 
ajratish miqdori dastlab ortadi, so'ngra pH  = 12,3 da kamayadi.  Oz 
m iqdorda  (< 0 ,0 0 0 5   mol/1)  KC1,  K
2
S 0 4,  K
4
P
2
0 7,  K N 0 3, 
N a N 0 3,  N H
4
N 0
3
  kabi elektrolitlar qo‘shilganda ajratish darajasi 
ortadi.  Bu n i elektrolit ionlari gidrotatsiya hisobiga suvning bir qis- 
m ini yutishi,  natijada SFM n in g  samarali koeffitsiyentining ortishi 
bilan tushuntiriladi.

H aroratning  o'zgarishi  S F M   ko‘piklari  barqarorligiga  ta’sir 
ko‘rsatadi, ya’ni harorat ko‘tarilganda ko‘piklar barqarorligi  kama­
yadi.  B u  ko‘pik hosil qiluvchining fazalararo yuza bilan desorbsiyasi 
va  dispers  m uhit  qovushqoqligining  pasayishi  bilan  izohlanadi. 
Bundan  tashqari,  haroratning  oshishi  pufakchalar  d iam etrini 
oshirib,  S F M n in g   eruvchanligini  o‘zgartiradi.  O qova  suv  va 
k o ‘p ik li  m ah su lo t  (k o ‘p ik  k o n d en sat)  o rasid ag i  a jra tis h  
sam aradorligini  ifodalovchi S F M n in g  taqsim lanish koeffitsiyenti 
quyidagiga teng:
£
р
=
с
Л
-
Taqsim lanish koeffitsiyenti ko‘p ikli mahsulot hajm i va oqova 
suv tarkibidan  S F M n i  ajratish  darajasiga bog‘liq.  ep koeffitsiyenti 
har  doim  
1
  dan  katta  bo‘ladi.
K o ‘pikli fraksiyalash jarayonida oqova suv hajmining o‘zgarish 
darajasi quyidagiga teng:
K = VJ V 4«>
bu yerda, 
Vk —
 ko‘pik kondensati hajm i; 
V   —
 eritm aning qoldiq 
hajmi.
Oqova  suvni  ko 'p ikli  separatsiya  usulida  S F M   dan  tozalash 
sxemasi  3.5-rasmda keltirilgan.
3.5-rasm.