O 'z b e k I t o n r e s p u b L i k a s I o L i y

  aralashtirgichlar; 
Г — 3 ' —
  tindirgichlar; 
b
—ekstrakt  va  rafinatdagi 
ekstragentni  regeneratsiya q ilu vch i  qaram a-qarshi  o q im li u zlu k siz ekstraksiya 
sxem asi:  7—ekstragentni  rafm atdan  ajratish  tizim i;  2— kolonna;
3 —  
ektragentni  ekstraktdan  ajratish  tizim i.
oqova suv qarama-qarshi tomonlardan beriladi.  Birin ch i bosqichda 
tarkibida iflosliklar kam bo‘lgan oqova suv yangi ekstragent bilan 
aralashadi,  oxirgi bosqichda esa boshlang‘ich oqova suv tarkibida 
yetarlicha  miqdorda  ajratib  olinayotgan  moddalari  bor  bo‘lgan 
ekstragent  b ila n   aralashadi.  O qim larn in g  bunday  harakati 
ekstraksiya jarayonining harakatlantiruvchi kuchi hosil bo‘lishiga 
va oqova suvlarni samaraliroq tozalashga olib keladi.
3.11- 
rasm, 
b
 da  ekstrakt  va  rafinatdagi  ekatragentni regene­
ratsiyalovchi qarama-qarshi oqim li ekstraksiya sxemasi keltirilgan.
Oqova suvdan fenolni ekstraksiyalashda oddiy dietil,  dibutil, 
diizopropil  e flrv a  murakkab  efirlar:  etilasetat,  n-amilasetat,  izo- 
butilasetat,  izo-amilasetat  ishlatiladi.
Fensolvan — murakkab alifatik efirlarning aralashmasi —  suvda 
qiyin  eruvchan,  ammo  fenollarga  nisbatan  yuqori  eritish  qobi-
i i y a i i g a   e g a .  
l
  jo
  l l   i c u u i   с т ш а м   ^ i u u u i   K i s i o i a ;   u c n u n   l a q M i n i a M i

Tutun
E k s t r a k t
Suv  p  
Xom feno l
,
Tutun gazlar ^
F e n s o lv a n
3 .
12-rasm.
  Oqova  suvlardan  fenollarni  ajratib   olish  qurilmasining  chizmasi.
1 
— m u zla tg ich ; 
2 —
  purkagich  k o lo n n a si; 
3
— ekstraktorlar;
4  
—  dekantator;  5  —  rektifikatsion  k o lo n n a ; 
6 —
  fen solvan   yig 'u v ch i  idish;
7 —  regeneratsion  k o lo n n a ; 
8
— kondensatorlar.
koeffitsiyenti 49  ga teng,  uning zichligi 0,88  kg/m3.  Regeneratsi- 
yadan so'ng fensolvanning ekstraksiyalash xususiyati to‘la tiklanadi. 
Oqova suvdan fenolni tozalash chizm asi  3.12- rasmda keltirilgan.
Fen o lli  oqova  suv  20— 25°C  gacha  muzlatgichda  sovitiladi, 
ienolatlarni  erkin  fenolga  aylantirish  uchun  C 0
2
 li  (tutun  gaz) 
gaz bilan puflanadi.  Shundan so'ng ular ekstraksiyaga yuboriladi. 
B irin ch i bosqichdan ekstrakt fensolvan haydaladigan rektifikatsi- 
yalovchi kolonkaga beriladi.  Kondensatsiyadan so'ng u yig'gichga 
beriladi,  fenol  esa  ishlatilishga  yuboriladi.  Ekstraktorning  oxirgi 
bosqichida fenolsizlantirilgan suv kolonkaga yuboriladi,  bu yerda 
bug' yordam ida haydalgan yig'gichga fensolvan keladi.
Oqova suvdan fenolni ajratib olish darajasi 92—97% ga yetadi. 
Fenolning qoldig'i 800 mg/1 ni tashkil etadi.  Oqova suvni fenoldan 
ko'proq  tozalash  uchun  M n 0
2
  (p iro ly u z it)  va  H
2
S 0
4
  b ilan  
oksidlanadi:
Oqova suv tarkibidagi  nitrobirikm alarni tozalash uchun  ham 
ekstraksion  qurilm alardan  foydalaniladi.  Bunday  suv  tarkibida:
C 6H 5O H   +  1 4 M n 0 2  +   1 4 H 2S 0 4 ->  6 C 0 2  +   1 7 H 20   +   1 4 M n S 0 4

1,5— 2,2%  nitrobirikm alar va 0,25—0,6% erkin holda nitrat kislota 
mavjud  bo‘ladi.
Nitrobirikm alar  benzol  bilan  ekstraksiyalanadi.  Ekstraksiya 
jarayonida nitrat kislota bilan nitrolanish reaksiyasiga kirishadi va 
oqova suvdagi uning  konsentratsiyasi 0,01—0,03% gacha kamayadi, 
Ekstraksiya  2  bosqichli  qurilmada  olib  boriladi.  Ekstrakt  rektifi- 
katsiya  kolonkasiga  keladi.  Rektifikatsiyadan  so‘ng  benzol  qayta 
ishlatishga yuboriladi,  ajratilgan nitrobirikm alar esa tayyor m ah­
sulot olish uchun qayta ishlatiladi.
Oqova suvlardan m etallarni ajratib olish uchun suyuqlik eks- 
traksiyasi  ishlatiladi.  Suyuqlik  ekstraksiyasi  jarayonida  ajratib 
olinayotgan m etallar organik-fazaga o‘tadi, so‘ng qayta ekstraksiya 
natijasida  organik  fazadan  suvli  eritmaga  o ‘tadi.  Shunday  qilib, 
oqova suvlarni tozalash va metallarni konsentrlashga erishiladi.
M etallarni suvli eritmadan organik fazaga o‘tkazish 3 xil usulda 
olib  boriladi.
1.  Kation-alm ashinish  ekstraksiyasi  usuli,  ya’ni  ekstraksiya­
lanayotgan  m etall  kationining ekstragent  kationiga almashinishi.
2. Anion-alm ashinish ekstraksiyasi usuli, ya’ni suv tarkibidagi 
metall anionining ekstragent anioniga almashinishi.
3.  Koordinatsion ekstraksiyasi usuli.  Bunda  ekstragentlar sifa­
tida R N H
3
 — birlam chi,  ikkilam chi  R 2N H  va uchiam chi am irilar 
R ,N  (R — C.,— C n)  ishlatiladi.  Bunda. ekstrasent  itfni voki  moleku-
3  
\  
7
 
9
/  
w  
„
Iasi ekstraksiyalanayotgan metall atomlari bilan kompleks birikm a 
hosil  qiladi.
Um um iy ko‘rinishda kation-almashinuvchi ekstraksiya jarayoni 
quyidagicha boradi:
M e szuv  + z H R org 
M e R zorg  + zH +
bu yerda,  M e  —  z valentli  metall;  R  —  organik  kislota qoldig‘i.
Kation-alm ashtiruvchi ekstragentlar.  Bunday ekstragentlarga 
uglerod  atom idagi  radikallari  7  dan  9  gacha  bo‘lgan  karbon 
kislotasi, yog‘  qatori kislotalari va naften kislotalari  misol bo‘ladi.
K atio n -alm ash in u vch i  ekstraksiyaning  turli-tum anligiga 
kompleks hosil  qiluvchi  (xelat  hosil  qiluvchi)  ekstragentlar  bilan

ekstraksiya qilish sabab bo‘ladi.  Reaksiya natijasida metall atom lari 
(ion lari)  ichki kompleks birikm alar hosil  qiladi.
A nion  alm ashinuvchi  ekstragentlarga  to ‘rtlam chi  am m oniy 
asoslari  (T A A ) va uning tuzlari (T A T ) ham kiradi. T A A  am m oniy 
ioni  hosilalari  hisoblanadi  (N H 4) +  R
4
N O H .
T A T  lar m etallarni anion alm ashinuvchi reaksiya turiga qarab 
ekstraksiyalaydi.
m M e X
2
  +  z (R
4
N ) mY   <=>  m (R
4
N )x  M e X   +  z Y m-;
bu yerda,  z — m etall tarkibli  M e X  anionning zaryadi;  m — T A T  
anionining zaryadi, Y —T A T  anioni.  T A T  metall tuzlari,  kislotali 
va ishqorli eritm alarni ekstraksiyalashda ishlatiladi.
N eytral  ekstragentlarga  quyidagilar kiradi:
1.  U m u m iy form ulasi R O H   (uglerod atom lari 7 dan 9 gacha) 
bo‘lgan organik spirtlar.
2.  R 2C O  tarkibli ketonlar.
3.  O ddiy  efirlar  —  R zO  (dietilefir  (C
2
H
5
)
2
0 ).
4.  Spirtning  noorganik kislotalar bilan  ta’siri  natijasida hosil 
b o 'lad ig an   m urakkab  e firla ri,  m asalan,  trib u tilfo sfa t  T B F  
(C
4
H
9
0 )
3
P 0 .
5. Trialkilfosfinoksid —  R
3
PO ;
6
.  Sulfooksid —  R
2
SO .
Bu  ekstragentlaming barchasi kislorod gruppalariga ega va qutbli 
hisoblanadi.  D ie til efir bilan ekstraksiyalash reaksiyasi oksonli tur 
bo‘yjcha boradi. Bunday reaksiyalarning mohiyati shundan iboratki, 
kuchli kislotali eritmalardagi vodorod ioni juda barqaror kompleks 
ion — oksoniy H
3
0 + ni  hosil  qiladi:
H 20   +  H +  =  [H 20   ->  H ]+
X u dd i shunday  «+»  zaryadli kompleks ion vodorod  ionining 
kislorodli  organik  m oddalar  bilan  ta ’siridan  hosil  qiladi:
R .O   +  H +  =  [R zO  ->  H ]+

M etall anion kompleks ko‘rinishida ekstraksiyalanadi, masalan: 
H [F e C l4]  +  R 20   =  [R 20   ->  H ][F e C l4]
3 . 6 .   T e s k a r i   o s m o s   v a   u l t r a f i l t r l a s h
Osm otik  bosimdan yuqori  bosimda  yarim o‘tkazuvchi  mem- 
branalar  orqali  eritm alarni  filtrlash  jarayoni  teskari  osmos  va 
ultrafiltrlash deb ataladi (3.13-rasm).
Membrana o‘zidan erituvchi molekulalarini o‘tkazadi, shu bilan 
birga erigan  moddalarni ushlab  qoladi.  Teskari  osmosda erituvchi 
molekulalaming o‘lchamidan katta bo‘lmagan zarrachalar ajratiladi. 
Ultraffltrlashda alohida zarrachalarning o‘lchami dz  odatda kattaroq. 
Quyida bu jarayonlarning qo‘llanilish  chegaralari  keltirilgan.
Jarayon 
Teskari osmos 
Ultrafiltrlash 
Makrofiltrlash 
d ,  mkm 
0,0001—0,001 
0,001—0,02 
0,02— 10
B u  jarayon oddiy filtrlashdan mayda o‘lchamli zarrachalarning 
ajralishi  bilan  farq  qiladi.  Teskari  osmos  jarayonini  olib  borish 
uchun kerak bo'lgan bosim ultrafiltrlash jarayoniga kerak bo‘lgan 
bosim  (0,1—0,5  M P a ) ga qaraganda ancha yuqori  (6— 10  M P a ).
Teskari  osmos  issiqlik  elektrstansiyalarida  suvni  tuzsizlanti- 
rishda va turli  sanoat  korxonalarida  (yarim   o‘tkazgichlar,  kines- 
koplar,  dori-aarmon  ishiab  c’niqarisnda  va  h.k.)  hamda  s’nahar 
oqova suvlarini tozalashda ishlatiladi. Teskari osmosning eng sodda 
qurilmasi  yuqori  bosimli  nasos va  ketma-ket ulangan  moduldan 
(m em branali  element)  iborat  (3.14-  rasm).
Usulning afzalliklari: iflosliklar ajralishida fazalarga ajratish shart 
emasligi,  energiya sarfi  kamligi,  kim yoviy  reagentlarsiz  yoki  kam 
m iqdorda  reagent  qo‘shish  b ilan  xona  haroratida  olib  borish 
mumkinligi;  qurilma  tuzilishining soddaligi.  Usulning  kamchiligi: 
membrananing  tashqi  yuzasida  erigan  moddalar  konsentratsi- 
yasining ortishi bilan yuzaga keluvchi konsentratsion qutblanishning 
hosil  bo‘!ishidir.  B u   holat  qurilm aning  ish  m ahsuldorligining 
kamayishiga,  komponentlaming parchalanish bosqichi pasayishiga 
va  membrananing ishlash  muddatining kamayishiga olib keladi.

a  
b 
d
3 .1 3 - r a s m .
 
Osmos  sxemasi 
( H  —
 
osmotik  bosim, 
P
 — 
ishchi  bosim).
a
  —  t o ' g ‘ri  o sm os; 
b
  —  osm otik   ten g lik ; 
d
 —  teskari  o sm o s;
7  —  toza  suv; 
2
 —  m em brana; 
3
 —  eritm a.
3 . 1 4 -r a s m .
 
Teskari  osmos  qurilmasining  chizmasi.
7  —  yuqori  bosim li  nasos; 
2
 —  teskari  o sm o s  m oduli; 
3
  —  m em brana; 
4
 —  chiqaruvchi  klapan.
Jarayonning samaradorligi qo‘llanilayotgan membranalarning 
xossalariga bog‘liq.  U la r quyidagi afzalliklarga ega boMishi kerak: 
yuqori ajratish xususiyatiga (tanlovchanlikka),  yuqori solishtirm a 
mahsuldorlikka (o ‘tkazuvchanlikka),  m uhitning ta’siriga chidam li 
bo‘lishi,  ishlash  jarayonida  xususiyati  o ‘zgarmasligi,  mexanik 
zichlikka ega bo‘lishi,  tannarxi past bo‘lishi kerak.
Ajratish jarayonining tanlanuvchanligi 
(%   da)  quyidagicha 
aniqlanadi:
Ф  
=  100  (co— cf)  /co  =  100  (1  -  cr/co),
bu yerda,  co va cr — erigan moddaning oqova suvdagi va filtratdagi 
konsentratsiyasi.

0
‘tkazuvchanlik  vaqt  birligida  ishchi  yuzaning  birligidan 
olingan  filtrat  soni  V f orqali  topiladi:
V r = k , ( A P -   д Ро),
bu  yerda,  дР  —  suvning  membranagacha  va  keyingi  bosimlari 
farqi;  дРо  —  osmotik  bosimlarning  farqi;  kj  —  membrananing 
o'tkazuvchanligiga bog'liq bo'lgan proporsionallik koeffitsiyenti.
Dem ak,  teskari  osmos  tezligi  samarali  bosimga  to‘g‘ri  pro- 
porsional  (tavsiya qilingan va osmotik bosimlari orasidagi  farqi). 
Samarali bosim osmotik bosimga nisbatan ancha ustunroq.  Quyida 
ba’zi  tuzlam ing 
1000
  mg
/1
  konsentratsiyadagi  eritm alari  uchun 
osmotik  bosim lar  qiymati  keltirilgan.
Tuz 
N aC l 
N a,S0
4
  M gS0
4
 
CaCl
2
 
N H C 0
3
  M gCl
2
Osmotik
bosim,  kPa  79 
42 
25 
58 
89 
67
Tozalash jarayonida  erigan  moddaning  bir qancha  qismi suv 
bilan  birga  m em branadan  o‘tadi. 
0
‘ta  sam arali  ajratu vch i 
m em branalar  uchun  bunday  sakrash  —  S  [kg/(m
3
 
sut)  da] 
bosimga  deyarli  bog‘liq  emas. 
U   quyidagi  bog‘liqlik  orqali 
aniqlanadi  (membrana uchun konstanta — k2).
S  =  M e  ,- c f)
B u   fo rm u lad an   kelib  ch iq a d ik i,  boshlang‘ich   suvdagi 
iflosliklar  konsentratsiyasi  qancha  yuqori  bo‘Isa,  moddalarning 
membrana orqali o‘tishi shuncha samarali bo‘ladi.
Teskari  osmos  mexanizmi  uchun  bir  necha  variantlar  tak lif 
qilingan.  Ulardan birida membranalar suvni yig‘adi, bunda mem­
brana yuza qatlami eritish xususiyatiga ega bo'lmaydi. Agar suvning 
adsorbsiyalangan  m olekulalari  qatlam ining  qalinligi  membrana 
g‘ovaklarining  diam etrini  yarm ini  yoki  yarm idan  ko'pini  tashkil 
etsa,  ko‘p ch ilik   m olekulalarning  o ‘lcham i  kich ik  bo‘lishiga 
qaramay, bosim ostida  g‘ovaklardan faqat toza suv o‘tadi. Bunday 
ionlarning  g‘ovaklar  orqali  o'tishiga  ularda  hosil  bo'ladigan

gidratlangan  qobiq  qarshilik  ko‘rsatadi.  Gidratlangan  qobiqning 
o'lcham i  turli  ionlar  uchun  har  xil.  Agar  suv  m olekulalarining 
adsorbsiyalangan qatlam i qalinligi g'ovaklar diam etrining yarmi- 
dan kam bo‘lsa,  membrana orqali suv bilan birga erigan  moddalar 
ham  o‘tadi.
U ltrafiltrlash uchun boshqacha parchalanish mexanizmi tak lif 
qilingan.  M olekulalarning  o'lcham i  g'ovaklarning  o'lcham idan 
katta bo'lgani uchun erigan moddalar membranada ushlanib qoladi.
Jarayonni o'tkazish uchun kvazigomogen — gel ko'rinishidagi 
g'ovakli va g'ovaksiz, polim er m ateriallaridan tayyorlangan yupqa 
pardali va asetatsellulozadan  tayyorlangan  polim er m em branalar 
ishlatiladi.  H ozirda  polietilendan,  ftorlangan  (etilen-propilenli) 
sopolimerdan, politetraftoretilendan, g'ovakli shishadan,  asetobu- 
tiratsellulozadan tayyorlangan membranalar ishlab chiqarilm oqda. 
Teskari osmos uchun qo'llaniladigan asetatsellulozali membranalar 
anizotrop tuzilishga ega.  U n in g  0,25  mkm  qalinlikdagi  ustki  faol 
yuzasi  parchalanish  sodir  bo'luvchi  qatlam  hisoblanadi.  Pastki 
yirik   g 'o vakli  (
10 0 ^ 2 0 0
  m km )  qatlam   esa  m em branalarning 
mexanik  zichligini  ta’m inlaydi.  Asetatsellulozali  m em branalar 
bosimning  1 
8
 M P a , haroratning 0 + 30°C va pH=3 + 
8
 oraliqlarida 
yaxshi ishlaydi.  U ltrafiltrlash uchun nitratsellulozali,  shuningdek, 
polielektrolitli  mem branalar  ishlatiladi.  Tuzilishi  b o'yich a  ular 
asetatsellulozali membranalarga o'xshaydi.
M em branali ajratish jarayoni bosimga, gidrodinamik sharoitga 
va qurilm a tuzilishiga,  oqova suvning tabiati va konsentratsiyasiga, 
ular  tarkibidagi  iflosliklarga,  shuningdek,  haroratga  bog'liq.
E ritm a   konsentratsiyasining  ortishi  erituvchining  osm otik 
bosim ining ko'payishiga,  eritma qovushoqligining oshib borishiga 
va konsentratsiya qutblanishining o'sishiga, ya ’ni o'tkazuvchanlik 
va tanlanuvchanlikning pasayishiga olib keladi.
Teskari osmosni elektrolitlam ing quyidagi konsentratsiyalarida 
ishlatish  tavsiya  etiladi:  bir  valentli  tuzlar  uchun  5  +  10 % ;  ikki 
valentli tuzlar uchun  10+ 15 
% ;
  uch va undan ortiq valentli tuzlar 
uchun  15 + 20%.

Organik moddalar uchun ushbu chegaralar ancha yuqori bo‘ladi. 
K onsentratsion  qutblanish  ta ’sirin i  kam aytirish  m aqsadida 
aralashtirgich,  tebranma qurilm a ish tezligini oshiriladi va eritma 
resirkulatsiya qilinadi.
Erigan moddalarning tabiati tanlovchanlikka ta’sir ko'rsatadi. 
B ir  xil molekular massali anorganik moddalar organik moddalarga 
nisbatan  membranada  yaxshiroq  ushlanadi.  Bosim   ortishi  bilan 
m em branalarning  solishtirm a  m ahsuldorligi  oshadi,  chunki 
jarayonning harakatlantiruvchi kuchi ko'payib boradi.
Harorat  ko'tarilishi  bilan  o‘tkazuvchanlikning  ortishiga  olib 
keluvchi  eritmaning  qovushoqligi  va  zichligi  kamayadi.  Bundan 
tashqari,  harorat  ko‘tarilayotganda  membrana  g‘ovaklari  o‘tirib 
qoladi va cho‘zila boshlaydi.  Bu  mahsuldorlikning kamayishiga olib 
keladi.  Bu holatda membrananing ishlash muddatini kamaytiruvchi 
gidroliz  tezligi  oshadi.  50°C  da  asetatsellulozali  mem branalar 
parchalanadi,  shu  sababli  bunday  m em branalar  20— 30°C  da 
ishlatiladi.
Teskari  osmos  va  ultrafiltrlash jarayonini  olib  borishda  ish­
latiladigan  qurilm alarning  tuzilishida  quyidagilar:  membranalar 
yuzasining  kattaligi,  yig‘ish  va  m ontajning  osonligi,  mexanik 
zichlik, mustahkamlik va germetiklik hisobga olinadi. Qurilmalardagi 
membranalar joylashtirilishiga  qarab  4  ta  asosiy turga  bo‘linadi:
1
)  yupqa  parralel  filtrlo vch i  qurilm ali  filtr-press; 
2
)  quvurli 
filtrlovchi elem entli;  3)  rulon yoki spiralli;  4)  tola  ko‘rinishidagi 
membranali.
3.15-rasm, 
a
  da  filtr-press  turidagi  ko‘p  kam erali  qurilma 
sxemasi  ko'rsatilgan.  Bunday  qurilm alarda  m em branalar  bir- 
biridan  0,5 
+
 5,0 mm masofada joylashgan bo‘lib, g‘ovakli drenaj 
plastinalarining ikkala tomoniga taxlangan.  Filtrlo vch i elementlar 
boltlar  bilan  mahkamlangan 
2
  ta  flanes  orasiga  siqib  qo‘yilgan. 
Oqova  suv asta-sekin  barcha  filtrlovchi  elem entlar orqali  o‘tadi, 
konsentrlanadi  va  qurilm alardan  chiqib  ketadi.  M em branalar 
orasidan o‘tgan filtrat drenaj qatlami orqali chiqib ketadi. Qurilm a­
larning mahsuldorligi  katta emas,  chunki  membranalarning yuza 
yig'indisi ularning  1  m
3
 hajmiga  60  300  m
2
 oraliqda o'zgaradi.

Q uvurli  filtrlovchi  elem entli  qurilm alarning  (3.15-rasm,  b) 
asosiy  afzalligi  suvning  katta  tezlikidagi  (0 ,9 -H 
2
  m/s)  harakat- 
lanishidir.  Bu konsentratsion qutblanish va membrana yuzasining 
ifloslanishini kamaytiradi.  Qurilmaning mahsuldorligi 3,0 + 4,0 M P a  
bosimda 400+ 1000 l/(m
2
 • soat) gateng.  Filtrovchi element sifatida
6 
+ 30  m m li  g‘o vak li  quvur  (m etall,  keram ika,  p lastin k a li) 
ishlatiladi.  U ning  ichki  va  tashqi  yuzasiga  mayda g'ovakli  taglik 
joylashtiriladi, uning ustiga esa yarim o'tkazuvchi mebrana qo'yiladi. 
Qurilmaning kamchiliklari:  membranani almashtirish murakkabroq, 
ishlatiladigan quvurlarning narxi baland,  oqova suv turib qoluvchi 
zonalarning  mavjud,  turg'un  sharoitda  ishlashi  samarasiz,  oqova 
suvni qurilmalarga berish uchun  elektrenergiyaning sarfi yuqori.
A
  - K
j
'Ш
Ш
Konsent­
rat
1 2   3
Oqova
suv
ш
т
Konsent­
rat
/  
2 -  
Topzalangan
Topzalangan
suv
Konsentrat
suv
4  2
3 . 1 5 -r a s m .
 
T eskari  osmos  uchun  qurilmalar:
a )
  filtr-press  turidagi  qurilm alar:  7  —  g'ovak li  plastinalar; 
2   —
  m em brana. 
b)
  trubkali  filtrlovch i  e le m e n tli  qurilm a:  7  —  trubka; 
2
  —  taglik;
3  —  m em brana. 
d )
  ru lo n li  o ‘ralgan  o ‘tkazuvchan  m em b ran ali  qurilm a:
7  —  drenajli  qatlam ; 
2
  —  m em b ran a; 
3
  —  to za la n g a n   su vn i  chiqarish  u ch u n  
quvur; 
4
  —  separator  t o ‘ri. 
e )
  to la sim o n   k o ‘rinishdagi  m em branali  qurilm a: 
7  —  taglik;  2   —  to la li  shayba; 
3   —
  qobiq; 
4
  —  tolalar.

R u lon   turidagi  filtrlovchi  qurilm alar  (3.15-  rasm,  d)
 
mem- 
branalarni joylashtirishda zichlikning kattaligi  (300 + 800  m
2
/m 3) 
bilan farq qiladi.  Q urilm ani tayyorlashda ikkita membrana,  ya ’ni 
egiluvchan g‘ovak plastina va gofrirlangan separatorlovchi listdan 
iborat paket quvurga spiral ko‘rinishida joylashtiriladi.
Oqova  suv  gofrirlangan  listning  kanallarida  harakatlanadi. 
M em brana orqali  yutilgan  filtrat  g'ovakli  plastinadagi  bo‘shliqni 
to‘ldiradi va ular orqali quvurga boradi va u yerdan chiqib ketadi. 
0 ‘raluvchi  paketning  eni  300 + 500  mm,  uzunligi  0,6+ 2,5  m  ga 
teng.  Qurilm ada  bir  nechta  paket  bo‘ladi.  Bunday  qurilm aning 
kamchiliklari: membranalarni montaj qilish va almashtirish noqulay, 
qurilm aning zichligini ta’minlash qiyin.
Teskari osmos qurilmalari parallel sxema (batareyada) bo‘yicha 
birikkan  ko‘p  sonli  oddiy  modullardan  iborat.  B u   holda  har  bir 
modul bir xil  sharoitda  ishlaydi.  Bunday sxema  mahsuldorligi  kam 
qurilmalarga to‘g‘ri keladi. Filtratning chiqishini ko£paytirish maqsadida 
ketma-ket  ulangan  modullardan  foydalaniladi  (3.16-  rasm).
B irin ch i  bosqichdagi  konsentrat  eritmasi  boshlang'ich  suv 
sifatida  ikkinchi  bosqichda  ishlatiladi.  Oraliq  nasos  kerak  emas, 
chunki  birinchi  bosqichdagi  chiquvchi  bosim,  ikkinchi  bosqichdagi 
kirish bosimidan uncha farq qilmaydi (bosimning yo‘qotilishi 0,2+  0,3
Oqova
suv
-4ZZZK4-*
- K Z Z K 4- »
Konsentrat
Tozalangan
suv
Tozalan­
gan  suv
Konsentrat
3.16-rasm.
  M odullarni biriktirish  chizmasi:
a
  —  parallel; 
b
  —  bosqichli; 
1
  —  nasoslar; 
2
 —  modullar.

M Pa).  Bu  filtratning  chiqish  koeffitsiyentini  70 + 90  %   bo‘lishini 
ta’m inlaydi (2 yoki  3 bosqichli qurilm alar uchun).
Teskari osmos va ultraflltrlashni qo‘llash natijasida oqova suvda 
birga  erigan  organik  va  anorganik  m oddalarni  parchalash  va 
konsentrlash  m um kin.  M asalan,  ultrafiltrlash jarayonining  3.17- 
rasmda  keltirilgan  sxemasi  bo‘yicha  organik  moddali  konsentrat