O 'z b e k I t o n r e s p u b L i k a s I o L i y

§
Regetterat
! ' ■
' ч
Tozalan­
gan suv
Suv
Tozalan­
gan suv
  _
Л1
1
Suv,  sulfat kislota
 
g 
(ishqor) 
e
 
£
3.8 -ra sm . 
Davriy ishlaydigan ion-almashinish qurilmalarining chizmasi.
a — t o ‘g ‘ri  re g e n e ra tsiy a li;  b —  re a g e n t  q is m in in g   a y la n ish i  b ila n ; 
d  —  re g e n e ra tn i  fra k siy a la sh   b ila n ;  e —  « suzuvchi»  filtrli;  7 — filtrla r;
2  —  e je k to r;  3  —  re a g e n t  u c h u n   id ish la r;  4  — y u v u v c h i  suv  u c h u n   id ish la r.
3.8- rasm, 
a
  da  regeneratsiyalaydigan  eritmani  tayyorlashda 
ejektorga  suv,  kislota  yoki  ishqorning  konsentrlangan  eritmasi 
uzluksiz  ravishda beriladi.  Ion it  orqali  maTum  hajrnuagi  regene­
ratsiyalaydigan  eritma  o‘tkazilgandan  so‘ng  kislota  yoki  ishqor 
berilishi to‘xtatiladi. Am m o yuvish uchun suvning berilishi davom 
etadi.  Neytrallanish  jarayonidan  so'ng  elyuat  va  yuvuvchi  suv 
kanalizatsiyaga tashlanadi.
3.8-  rasm, 
b  
ga  binoan  maxsus  idishda  regeneratsiyalovchi 
eritm a  tayyorlanadi.  B u   holda  regeneratsiyalovchi  agent 
va 
regeneratorning hajmini kam aytiriladi,  chunki regeneratsiyalovchi 
eritm a  konsentrlangan  reagentni  yuvuvchi  suvning  dastlabki 
porsiyasiga qo'shish natijasida tayyorlanadi.  Bunda reagentning bir 
qismi aylanma tizimda bo'ladi.
Reagentni fraksiyalashda (3.8- rasm, 
d )  
reagent sarfi yana ham 
kamaytiriladi. Reeenerat 
я !о Ы г1 я   f r a k c i y a b r a a  
idish!r.rg"

yig‘iladi.  K o ‘proq konsentrlangan birinchi fraksiya qayta ishlashga 
yuboriladi. Yu vuvchi suvlar ham ikkita sig‘imga yig 'ilad i.  K eyingi 
regeneratsiyada regeneratsion eritmaning birinchi fraksiyasi sifatida 
oldingi  regeneratsiyaning  ikkinchi  fraksiyasi  ishlatiladi.
«Suzib  yuruvchi»  filtrli  qurilma  (3.8-  rasm, 
e)
  da  ko‘proq 
konsentrlangan  reagentlar  olinadi.  Bunda  yuvuvchi  suv  ikkita 
filtrdan bosqichma-bosqich o ‘tkaziladi.  Ikkin ch i filtrda «sakrash» 
hosil bo'lganda regeneratsiyalangan uchinchi filtr yoqiladi, birinchi 
filtr esa regeneratsiya uchun o'chiriladi va hokazo.  Ishlatilgan filtrni 
yuqorida keltirilgan variantlarga binoan regeneratsiyalash mumkin.
D avriy  ishlovchi  qurilm alarning  ishlash  rejim i  quyidagicha 
(3.9-  rasm, 
a ):
  oqova  suv  qurilma  ichiga  beriladi,  ionit  qatlam i 
orqali o‘tadi va taqsimlovchi moslama orqali chiqib ketadi. Shundan 
so'ng yuvuvchi suv va regeneratsiyalovchi eritma beriladi.  Shunday 
qilib,  qurilm aning  siklik  ishlashi  quyidagi  bosqichlardan  iborat: 
1
)  ion-alm ashinish; 
2
)  ionitni  mexanik qo'shim chalardan yuvish;
3)  io n itn i  regeneratsiyalash;  4)  io n itn i  regeneratsiyalovchi 
eritmalarda yuvish.
Qurilm alarning ishlashini tezlashtirish uchun qaynovchi  ionit 
qatlam li  qurilm alardan  foydalaniladi.  Bunda jarayonning  tezligi
2— 3 marta oshadi.  M uallaq qatlam eng kam gidravlik qarshilikka 
ega.  Suvni ko'proq tozalash uchun anionit va kationit aralashgan 
qatlamli qurilm alar ishlatiladi.  Ularda ionitlar bir marta  ishlatiladi.
3.9- 
rasm, 
b
  da  yuvuvchi  filtrli  qurilm a  sxemasi  ko'rsatilgan. 
Sig'im da tayyorlangan  ionitning  suvdagi  suspenziyasini  filtrlovchi 
elementlarda  5— 10  mm  qalinlikdagi  ionitning  zich  qatlami  hosil 
bo'lguncha nasos bilan filtr orqali sirkulatsiyaga beriladi.  Shundan 
so'ng  oqova  suvni  tozalashga  yuboriladi.  Ishlatilgan  ionit  filtrdan 
havo bilan regeneratsiyaga chiqariladi. Yangi ionit qatlami yuvilgandan 
so'ng siklga qaytariladi. Bu  qurilmalarni oqova suv  tarkibidagi tuzning 
miqdori juda kam bo'lganda ishlatish maqsadga muvofiq.
D avriy ishlovchi qurilmalarning kam chiligi: qurilmaning hajmi 
katta  bo'lgani  sababli  reagent  sarfi  ko'p,  ionit  bir  vaqtda  ko'p 
miqdorda  beriladi,  avtom atlashtirish jarayoni  qiyin.
Uzluksiz ion-almashinish ionit va regeneratsiyada ishlatiladigan 
reagentlarning  ham da  yuvuvchi  suvning  sarfmi  kam aytirishga,

Eritma
Havo
Tozalangan 
suv
, Regeneratsiyalovchi 
eritma
Ionit
Tozalangan 
suv 
Smola
regeneratsiyaga
rV
iavo
3 .9 - rasm  
Ion-almashinish  aurilmalarining chizmasi:
a 
— davriy  ishlovchi; 
7 
— kolonna; 
2  
—
 to'siq; 
3  
— ionit  qatlami;
4—6 —
 taqsimlovchilar; 
7 
— regeneratsiyalovchi  eritmali  bak; 
8 —
  nasos. 
b 
—
 yuvuvchi  filtrli  qurilma; 
I 
—
 qobiq; 
2
— filtrlovchi  element;
3 — 
ionit  suspenziyasini  tayyorlash  uchun  idish; 
4 —
 nasos; 
5
— ishlatilgan 
ionitni  yig'uvchi  idish; 
d  
—
  ionitning  qo‘zg‘aluvchan  qatlamli  sxemasi:
7 — qobiq; 
2 —  
ajratuvchi  zona; 
3  
—  ionit  qatlami; 
4
 — tarelka;
5 — erlift.
shuningdek,  qulay ion-almashinuvchi qurilmalardan foydalanishga 
yordam beradi.  Uzluksiz ishlovchi kollonnalar qo‘zg‘alib yuruvchi 
ionit qatlami va ionitning qaynash qatlami kabi ishlaydi.  Uzluksiz 
ishlovchi qurilm alar bir necha kationit va anionitli qurilm alardan 
luoiat  uu iaui.

Ion-alm ashinuvchi qurilm alar quyidagi talablarga javob berishi 
kerak: ma’lum ish hajmiga ega bo'lishi; o‘zaro ta’sir etuvchi fazalar 
harakatining  m a’lum  gidrodinam ik  rejim ini  ta ’m inlashi,  ion- 
alm ashinuvchi polim erning talab qilingan to‘yinish darajasiga ega 
bo‘lishi,  gidravlik  qarshiligi  kichik  bo‘lishi,  kapital  va  eksplua- 
tatsion  xarajatlar  m inim al  bo'lishi  kerak.
Ion-alm ashinuvchi  q u rilm alar  tu rli  ko 'rsatkich lari  b ilan 
tasniflanadi: 
1
) ja r a y o n n i ta sh k il q ilish   bo ‘y ic h a  
—
 uzluksiz,  yarim  
uzluksiz  va  davriy  ishlaydigan; 
2
)  g id r o d in a m ik   rejim   b o ‘y ic h a   —  
almashinadigan,  aralashtiruvchi  va  oraliq  turdagi;  3)  io n it  q a tla ­
m in in g   h o la ti  b o ‘y ic h a
 
—  qo‘zg‘almas,  qo‘zg‘aladigan,  pulsirla- 
nadigan  aralashuvchi  va  sirkulatsiya  qatlam li;  4)  o ‘za ro   t a ’sir- 
la sh u v c h i f a z a l a r  bo ‘y ic h a  
—
 fazalarning uzluksiz yoki bosqichma- 
bosqich  ta’sirlashishiga  yordam  beradigan;  5) fa z a la r n in g   o 'za ro  
h a ra k a tin i ta sh k il qilish bo ‘y ic h a
 
— to‘g‘ri, teskari va aralash oqim li; 
6
)  tu zilish i b o ‘y ic h a  
—
  kolonnali va sig'im li qurilm alar.
3.9- 
rasm,  d
 
da ionitning qo‘zg‘alib yuruvchi qatlam li sxemasi 
ko‘rsatilgan.  Bu   sxemaga  ko‘ra  oqova  suv  pastdan,  ionit  esa 
yuqoridan beriladi.  Kolonna kam solishtirma mahsuldorlikka  1— 5 
m
3
/(m
2
 soat) ega. Fazalar tez aralashgani va kolonna kesimi bo‘yicha 
ionit  notekis taqsimlanganligi sababli samaradorligi kam. Jarayon 
sam aradorligini  oshirish  maqsadida  mavhum  qaynash  qatlam li 
yoki  pulsatsiyali  kolonnalar  ishlatiladi.
Ion-alm ashinish  usuli  b ilan   tozalashga  m isollar.  M e ta ll 
ionlarini  ajratib  olish  ularning  suvdagi  konsentratsiyasiga,  pH  
ga, suvning um um iy m inerallashuviga,  kalsiy va tem ir ionlarining 
m iqdori  hamda  konsentratsiyasiga  bog'liq.  M etallarni  rekupe- 
ratsiyalash  uchun  kuchli  (H -shaklda)  va  kuchsiz  (Na-shaklda) 
kislotali  kationitlar  ishlatiladi.
R u x   i o n l a r i n i   H-shakldagi kuchli kislotali kationit КУ-2- 
8
 da 
yoki  Na-shakldagi  К Б - 4   karboksil  kationitida  ajratib  olinadi. 
Z n   bo‘yicha  КУ -2   kationitining  dinamik  almashinuv  sig‘im i  2-3 
mg-ekv/g  ga,  К Б - 4   da  esa  5  mg-ekv/g  ga  teng.  K u ch li  kislotali 
kationitlar p H   ko‘rsatkichining  katta sohalarida  rux ionlari bilan 
ion almashinadi.  Karboksil kationitlar neytral yoki kuchsiz ishqorli 
oqova suvlarni tozalashda ishlatiladi.

Sulfokationitlar  10%  li  H
2
S 0
4
  eritmasi  bilan  regeneratsiya­
lanadi.  Ruxning elyuatlardagi  konsentratsiyasi  6— 9 g/1  ni tashkil 
qiladi.
M is   i o n i   oqova suvlardan pH= 12—12,49 da КУ-1 kationiti 
yordamida ajratib olinadi.  Ularning sorbsion sig‘im i  1  /bo'kuvchi 
smolaga 37— 50 g ga teng.  Regeneratsiya 5%   li HC1 eritmasi bilan 
olib boriladi.  M isning elyuatlardagi konsentratsiyasi  15— 17 g/1 ga 
yetadi.  M is  kislotali  oqova  suvlardan  kuchli  kislotali  kationitlar 
bilan ajratib olinadi.  U lar sulfat kislotaning  10— 20%  li eritmasida 
regeneratsiya qilinadi.
N i k e l   i o n l a r i n i   oqova  suvlardan  dinam ik  almashinish 
sig'im i 67— 70 g/kg bo‘lgan КУ -2
—8
 kationiti bilan ajratib olinadi. 
Oqova suvlarni filtrlash tezligi  12— 15 m/soatni tashkil etishi kerak. 
Regeneratsiya  0,5  m/soat  tezlikda  20  %   li  H
2
S 0
4
  eritmasi  bilan 
olib boriladi.  Regeneratsiyadan olingan elyuatlar tarkibida 95 g/1 
N i bo‘ladi.  U larn i  nikellash jarayonida  ishlatish  mumkin.
Oqova suvlardan 3 valentli C r3+ kationlarini ajratib olish uchun 
H -kationiti  qo'llaniladi,  xromat  CrO^-  va  bixromat  ionlarini 
C r
2
0
7
_  ajratib olish uchun esa AB-17, АН -18П , AH-25 anionit- 
lari  ishlatiladi.  Xrom ni yutishda anionitlarning sig'im i pH   ning  1 
dan 
6
 gacha bo'lgan sohasida pH  ga bog‘liq bo‘lm aydi,  p H
>6
 dan 
katta bo‘lganda anionitning yutish sig‘imi kamayadi.  Oqova suvda
f “^ г б ^   n  i n  гг  m  « п Я л п   О Л П   ^ о п  
1  / 1 П П   »r« r \  1 
o l r i f   Л   к л Ч г т о   n r l o  
Л   D _   1 7   Q 
m
u g   i i u v ^ u u i i   O u u   u a n  
i i i u i
 
w i 4 v / i  
l
/
w
  i g a n u u   /   v L >  
1 /  
и
anionitining almashinish sig‘imi 270— 376 mol  ekv/m
3
 ni tashkil 
qiladi.  Filtrlash tezligi  10— 15  m/soatga tengdeb qabul qilinadi.
K u ch li  asosli  anionitlar  8— 10  %   li  o ‘yuvchi  natriy  eritmasi 
bilan regeneratsiya qilinadi.  Tarkibida 40— 50 g/1 V I valentli xrom 
bo‘lgan elyuatlar rekuperatsiyalanishi  mumkin.  Regeneratsiyaning 
tezligi  1— 1,5  m/soatni tashkil qiladi.
Yuvuvchi  suvlarni  va  xrom  elektrolitini  tozalash  chizmasi
3.10-  rasmda  ko‘rsatilgan.  Qurilm aning tozalangan  suv bo‘yicha 
m ahsuldorligi  2— 3  m3/soat  ni  tashkil  qiladi,  elektrolit  ishlab 
chiqarishga qaytariladi.  Filtrlashdan keyin elyuat ohakli eritma bilan
п р л/Т гя И яп ягН

3 .1 0 -  rasm . 
Xromli  yuvuvchi  suvlarni  va  xromli  elektrolitni  tozalash 
qurilmasining  chizmasi:
/ — m e ’y o rla s h tirg ic h ;  2—filtr;  3—  k a tio n itli  filtrla r;
4—  a n io n itli  filtr;  5— a n io n i t  re a g e n tin i  C r ( I I I )   o k sid ig a   a y la n tir is h  
u c h u n   k a tio n itli  filtr;  7— k is lo ta   u c h u n   id ish ;  8—  is h q o r  u c h u n   id ish ;
P—ish la tilg a n   e le k tro lit  u c h u n   id ish ;  10—  n e y tr a liz a to r;  11—to z a la n g a n  
su v n i  y ig 'u v c h i  id ish ;  12— C r ( I I I )   o k s id in i  y ig 'u v c h i  id ish ;  13—to z a la n g a n  
e le k tr o lit  u c h u n   y ig 'u v c h i  id ish .
Oqova suv tarkibida bir necha kationlar bo‘lsa, kationit sig‘imi 
eng  kam  sorbsiyalanadigan  ion  bo‘yicha  hisoblanadi.  H isobiy 
konsentratsiyani ajratib olinayotgan barcha kationlarining konsen­
tratsiyasi yig‘indisiga teng deb olinadi.  Kationit H
2
S 0
4
 yoki N a
2
S 0
4 
eritm asi  bilan  regeneratsiyalanadi.  Oqova  suv  tarkibida  ko‘p 
m iqdorda  kalsiy  ion lari  bo‘lsa,  kationit  qatlam ining  jipslanib 
qolishining oldini olish maqsadida regeneratsiyada HC1 yoki N a C l 
dan foydalaniladi. Kationitlar regeneratsiyasidan olingan elyuatlarni 
kislotali  eritmalarning tu rli tuzlari  bilan  aralashmasi  ko‘ rinishida 
ko'rish  mumkin.  Bu n d ay  elyuatlardan  m etallarni  ajratib  olish 
uchun qayta ishlash juda qiyin.
O ddiy  va  kompleks  sianidlar  anionitlar  yordam ida  ajratib 
olinadi.  U   oqova  suvlarda  oddiy  (C N _)  yoki  kompleks  ionlar
M e (C N )™   ko‘rinishida uchraydi.

Ishqorli oqova suvlarga tuz shaklidagi anionitlar bilan,  neytral 
yoki kislotali oqova suvlarga gidroksid yoki tuz shaklidagi ionitlar 
bilan  ishlov  beriladi  (4- jadvalga  qarang).
Oqova  suvlardan  sianidlarni  tuzli  shakldagi  (masalan,  C l  — 
shaklda)  anionitlar bilan yutilish reaksiyalari quyidagicha boradi: 
RC1 +  O H -  <=*  R O H  + Cl- 
RC1 + C N -  <=> R C N  + Cl- 
RC1 +  [M e (C N n) ] m-  <=>  m Cl- +  R M e (C N )n
S ia n id la rn i  gidroksil  shakldagi  an io n itla r  b ilan   yu tilish  
reaksiyasi  quyidagicha:
R O H   + C N "  ^   R C N  + O H- 
m R O H  +  [M e (C N )J  <=>  R M e (C N )n + m O H "
K u ch li  asosli  anionit  5— 10%  li  o'yuvchi  natriy  yoki  N a C l 
bilan  regeneratsiyalanadi.  Regeneratsiya  to‘liq  borm aydi  (oddiy 
sianid  80— 90%,  komplekslar 42— 78%  desorbsiyalanadi).  T o ‘liq 
regeneratsiya  borishi  uchun  regeneratsiyalovchi  eritm aning  sarfi 
ko‘proq  bo‘lishi  kerak.
Oqova  suvlardan  fenollar  (O H -shakldagi)  anionitlar  yoki 
kationitlar  bilan  ajratib  olinadi.
4 - ja d v a l
B a ’zi  ionitlar  markalari
Markasi
Hajm ,  m g /g
pH
Statik
D inam ik sharoitda
sharoitda
Sakrash
holatiga
T o ‘liq
to'yin gu n ch a
S u lfo -
k o'm ir
3 7 - 4 0
92
90— 100
—
К У -1
—
—
7 0 - 9 0
—
Э Д Э -1 0 П
5 4 - 5 5
120
5 4 - 6 8
8,5
A B -1 7
8 5 - 8 9
147
9 0 - 9 5
6 - 1 2

Tarkibida fenol,  moy, organik kislotalarning m etall ionlari va 
boshqa  m oddalar  boMgan  oqova  suvlarni  tozalashda  suyuqlik 
ekstraksiyadan foydalaniladi.  Bunda dastlab suv tarkibidagi organik 
qo‘shim chalarning konsentratsiyasi aniqlanadi. Agar ajratib olina- 
yotgan modda sarflangan xarajatni qoplay olsa, ekstraksiya iqtisodiy 
tomondan foyda keltiradi.  H a r bir modda uchun uni oqova suvdan 
ajratib olish samaradorligi konsentratsiyasining chegarasi  mavjud. 
Um um an ayrim  moddalar uchun konsentratsiya 3—4 g/1 dan oshiq 
b o'lgarida  adsorbsiya  usuliga  nisbatan  ekstraksiya  usulidan 
foydalanish  maqsadga  m uvofiqdir.  Konsentratsiya  1  g/1  dan  kam 
b o ig an d a  ekstraksiyani  zarur  hollardagina  qoMlash  m um kin. 
Ekstraksiya usulida oqova suvlarni  tozalash 3 bosqichdan iborat.
1 -  b o sq ich .
  Oqova suvlarni ekstragent (organik erituvchi) bilan 
uzluksiz aralashishi.  Hosil bo‘lgan yuzada suyuqliklararo 
2
 ta suyuq 
faza vujudga keladi.  B irin ch i faza — ekstrakt ajratilayotgan modda 
va ekstragentdan iborat, ikkinchi faza — oqova suv va ekstragentdan 
iborat.
2 -   b o sq ic h .
  Ekstrakt va  rafinatning ajralishi.
3 -   b o s q ic h .
  Ekstrtagentni  ekstrakt  va  rafinatdan  regene­
ratsiyalash.
Oqova  suv tarkibidagi  erigan  iflosliklar m iqdorini  chegaraviy 
konsentratsiyagacha kamaytirish uchun ekstragentni to‘g‘ri tanlash 
va uni  oqova  suv tarkibiga  kiritish  tezligini to‘g‘ri tanlash zarur.
Eritu vch in i  tanlashda  uning  tanlovchanligini,  fizik-kim yoviy 
xususiyatlarini, narxi va mumkin boMgan regeneratsiyaning turlarini 
hisobga olish zarur.
Ekstragent quyidagi talablarga javob berishi lozim:
1.  A jratib   olinayotgan  m oddalarni  suvga nisbatan yaxshiroq 
eritishi,  ya ’ni  yuqori  taqsim lanish  koeffitsiyentiga  ega  bo‘lishi 
kerak;
2. Eritishda katta tanlovchanlikka ega bo‘lishi zarur. Oqova suvda 
qolishi kerak bo‘lgan komponentlar qancha kam erisa, ajratib olinishi 
zarur boMgan moddalar shuncha ko‘proq ajratib olinadi.
3. Ajratib olinayotgan komponentga nisbatan eritish xususiyati

yuqori bo‘lishi kerak.  Ekstragentning eritish xususiyati yuqori bo‘lsa 
ekstragent kam sarflanadi,  ya’ni tozalash xarajatlari kam bo‘ladi.
4.  Oqova  suvda  kam  erishi  va  qiyin  tozalanadigan  barqaror 
emulsiya hosil qilmasligi kerak, aks holda qurilmaning mahsuldorligi 
kamayadi, ekstrakt va rafinatning ajralishi qiyinlashadi. Natijada ish 
jarayoni  ko‘p  vaqt  oladi  va  erituvchining  sarfi  ko‘payadi.
5. Zichligi oqova suvning zichligidan farq qilishi kerak (odatda u 
kichik bo‘ladi), chunki faqat zichliklarning farqigina fazalarning tez 
va to‘liq ajralishiga sabab bo‘ladi.
6
.  D iffuziyalanish  koeffitsiyenti  katta  bo‘lishi  kerak.  B u  
koeffitsiyent katta bo‘lsa,  massa almashinish tezligi, ya’ni ekstraksiya 
jarayonining tezligi  yuqori  bo'ladi.
7.  Oddiy va arzon usul bilan regeneratsiyalanishi kerak.
8
. Ekstraksiyalanayotgan moddaning haroratidan farq qiluvchi 
qaynash  haroratiga ega bo'lishi  kerak  (oson ajralishni  ta’minlash 
uchun). Katta bo‘lmagan bug‘lanish solishtirma issiqligiga va issiqlik 
sig‘imiga ega bo‘lishi lozim.
9.  Ajratilayotgan  modda  bilan  ta’sirlanmasligi  kerak,  chunki 
bu ekstragent regeneratsiyasini qiyinlashtiradi va uning yo‘qotilishiga 
olib  kelishi  mumkin.
10
.  Ilo ji boricha zararli,  portlovchi va yonuvchan boMmasligi; 
qurilm a  m ateriallarini  korroziyaga  uchratmasligi,  tannarxi  past 
bo‘lishi  zarur.
Oqova  suv  hajmida  ekstragent  teng  taqsimlanishi  va  ekstra­
gentning  oqova  suvga  berilish  tezligi  m inim al  b o'lishi  kerak. 
Taqsimlanish ekstragent va suvda erigan moddalarning nisbati bilan 
belgilanadi:
Bu   ifoda  teng  taqsim lanish  qonunini  ifodalaydi  va  berilgan 
haroratda  ekstragent  va  suvda  ekstraksiyalanayotgan  moddaning 
konsentratsiyalari  orasidagi  dinam ik  muvozanatni  tavsiflaydi. 
Taqsimlanish koeffitsiyenti tajriba yo ‘li bilan belgilanadi, u sistema 
komponentlarining tabiatidan, suv va ekstragentdagi iflosliklarning
,-л 
— 1___ 
a
---- --- 
> 
1
a
л 
л
 
v - i v i j w v j y ^ u  v a   o u v u a   u i i i u i u c i i

erimasa,  bu  ifoda  to ‘g‘ri  bo‘ladi.  Am m o  ekstragent  oqova  suvda 
qisman  eriydi,  shuning  uchun  taqsim lanish  koeffitsiyenti  faqat 
haroratga  emas,  balki  rafmatdan  ajratib  olinayotgan  moddaning 
konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘ladi va u o‘zgaruvchan kattalikdir.
Oqova suv tarkibida bir necha xil iflosliklar mavjud bo‘lganda 
dastlab  —  qimmatroq  va  zaharli  m oddani,  keyin  esa  boshqa 
m oddalarni  ajratib  olish  maqsadga  m uvofiqdir.  Bunda  har  bir 
komponent  uchun  turli  ekstragent  ishlatiladi.  Oqova  suvdan  bir 
vaqtning o‘zida b ir nechta moddani ekstraksiyalash  mumkin.
Bunday holatda tozalash jarayonining olib borilishi ekstragent- 
ni tanlashni va uni  regeneratsiyalashni  qiyinlashtiradi.
Ekstraktdan  ekstragentni  ajratib  olishning  m uhim ligi,  uni 
ekstraksiya jarayoniga qaytarib berilishi kerakligidadir. Regeneratsiya
—  boshqa  eritu vch i  b ilan   ikkilam ch i  ekstraksiyani  qo'llash, 
shuningdek,  bug‘latish,  dissotsilanish,  kim yoviy ta ’sir va cho‘kti- 
rish  yordam ida  olib borilishi  mumkin.
Ekstragentni siklga qaytarish zarur bo‘lmasa, uni regeneratsiya 
qilmasa  ham  bo'ladi.  M asalan,  biror  modda  ajratib  olinganda 
ekstraktni texnologiyada yoki  yonilg'i  sifatida  ishlatish  mumkin. 
C h iq in di  yo n ilg ‘i  sifatida  ishlatilganda  ekstraksiyalanayotgan 
m oddalar  yog‘larda  parchalanadi.  B u n i  ekstragent ning  narxi 
qimmat bo‘lmaganda amalga oshirish  mumkin.
Suvda erimaydigan suyuqlik umuman yo‘qligi sababli, ekstraksiya 
jarayonida ekstragentni rafmatdan ajratib olish kerak.  Erituvchining 
sarfmi  kamaytirish  irwqsadida bu jarayondan  foydalaniladi.  Suvda 
eruvchanligi  (chegaraviy  mumkin  bo‘lgan  m iqdor)  C h M M   dan 
katta bo'lmagandagina rafinat bilan erituvchi yo ‘qotilishi mumkin, 
ammo bunda uning narxi juda kichik bo‘lishi  kerak.
Rafm atdan  erituvchini  ajratib  olishning  eng  ko‘p  tarqalgan 
usullari  adsorbsiya  yoki  bug‘  (gaz)  bilan  haydash  usullari  hisob­
lanadi.  Buning uchun ishlatilgan bug‘ yoki chiqib ketayotgan tutun 
gazlarini qo'llash maqsadga muvofiqdir. Oqova suvlarni tozalashda 
qarama-qarshi  oqim li  ko‘p  bosqichli  ekstraksiya  yoki  uzluksiz 
qarama-qarshi  oqim li  ekstraksiya jarayoni  ko‘p  ishlatiladi.
3.11- 
rasm, 
a
 da har bir bosqich ekstrakt,  suvni aralashtiruvchi 
sig‘im va tindirgichdan iboratligi ko‘rsatilgan. Yangi ekstragent va

Rafinat
Tozalangan
suv
r V
Oqova suv
M
Ekstrakt
Ajratib  olingan 
komponent
Ekstragent
3 .1 1 - r a s m .
 
Ekstraksion  qurilmalarning  chizmasi.
a  —
  k o ‘p  bosqichli qarama-qarshi oqim li ekstraksiyaning sxemasi:
1— 3   —