Odam fiziologiyasi
Gazlar almashinuvi - organizm bioenergetikasining ko‘rsatkichi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Gazlar almashinuvi - organizm bioenergetikasining ko‘rsatkichi Organizmga yutilgan kislorod oqsil, yog‘ va karbonsuvlarning oksidlanishiga sarf bo‘ladi. Bu moddalardan 1 g oksidlanib parchalanganda har xil miqdorda kislorod sarflanadi va turli miqdorda issiqlik ajraladi. 1 g karbonsuv oksidlanganda organizmda 4,1 kkal issiqlik ajralib chiqadi va buning uchun 0,830 1 kislorod 1 g oqsil oksidlanganda ham 4,1 kkal issiqlik ajraladi, lekin bunda kislorod ko‘proq sarflanadi va h.z.
Shunday qilib, organizmda qaysi moddalar - oqsil, yog‘ va karbonsuviar oksidlangani niaiuin bo‘lsa iste’mol qilingan jami kislorod miqdoriga qarab qancha energiya sarflanganini hisoblab chiqish mumkin. Gazlar almanishuvini tekshirish tajribalarida nafas koeffitsienti tanada qaysi oziq moddalar oksidlanganini ko‘rsatib bera oladi. Karbonsuvlaming oksidlanishida kislorodning kaloriya ekvivalenti 21,13 KDJ (5,05 kkal), oqsillar - 20,1 KDJ (4,8 kkal), yog‘lar - 19,62 (4,686 kkal)ga teng. *• www.ziyouz.com kutubxonasi 13-jadval. Moddalar almashinuvida yog4lar va karbonsuvlarning ishtiroki hamda turli nafas ekvivalenti bosqichida kaloriya ekvivalent ko‘rsatkichlari. Nafas
koeffisenti Oksidlanish natijasida energiyaning hosil bo‘lishi Kislorodning kaloriya ekvivalenti Yog‘lar, % ! Karbonsuvlar, % KDJ Kkal
0,7 100
! 0 19,66 4,69 0,75
Г 85 Г 15 21,76
1 4,74
0,8 68“
32 24,28
4,8 0,85
51 ]I
49 26,8
" ! 4,86
0,9 34 66 1 ' 29,31 " i
4,92 0,95
; 17 * 83 ! 31,83
[ 4,98
1 . :
0 O 100
1! 34,76
j | 5,05 1 Odamda energiya sarflanishi quyidagicha aniqlanadi. Odam og‘izga qo‘yilgan mushtuk orqali 5 daqiqa davomida nafas oladi. Mushtuk rezindi to‘qimadan yasagan bo‘lib, xalta bilan ulangan, uning klapanlari orqali odam erkin nafas olib nafas chiqaradi. Soatga qarab, odamning nafas chiqarish hajmini aniqlab, gazoanaliztorning shkalasiga qarab nafas olish va nafas chiqarish havosi tarkibidagi kislorod va angidrid gazjning miqdori aniqlanadi. So‘ngra qabul qilingan kislorod va tashqariga chiqarilgan karbonat angidrid gazining hajmlarini hisoblab, nafas koeffitsientini topadi. Yuqorida k o ‘rsatilgan jadval orqali, nafas koeffitsienti ko‘rsatkichiga kislorodning kaloriya ekvivalentf va energiyaning sarflanishini tekshiriladi.
Organizm tamomila tinch turganda, nahorda, ya’ni ovqatlanishdan 12- 16 soat keyin va 18-20° haroratda sarf qiladigan energiyafling,. miqdori
Asosiy
almashinuvni aniqlash uchun tekshiriladigan odam: 1) mushaklari tinch turadigan holatda bo‘ljshi (mushaklarini bo‘sh qo‘yib yotishi), hayajonlantiruvchi omillar ta’sir etmasligi; 2) och bo‘lishi, ya’ni ovqat yegandan 12-16 soat keyin tekshirilishi; 3) komfort harorat -18-20° S, ya’ni sovuq sezilmaydigan, titratmaydigan va organizmni qizitib yubormaydigan sharoitda bo‘lishi kerak. Asosiy almanishuvni aniqlash uchun bilvosita kalorimetriya usuli qo‘llaniladi, ya’ni gazlar almashinuvi tekshiriladi. Katta yoshli soglom kishining asosiy almashinuvi har bir kilogramm og‘irligiga o ‘rta hisob bilan 1 soatga 1 kaloriyadan to‘g ‘ri keladi. Masalan, 70 kg og‘irlikdagi odamning asosiy almashinuvi 70x24=1680 katta kaloriyaga teng bo‘ladi. Bu organizmning hayot faoliyati uchun sarf bo ‘ladigan energiya miqdoridir. - www.ziyouz.com kutubxonasi
Asosiy almashinuv odamning jinsiga, yoshiga, bo4yiga va ogkirligiga bog‘liq. Erkaklarda asosiy almashinuv bir xil og‘irlikdagi xotinlardagiga nisbatan orliqroq bo‘ladi. Bolalarda tananing 1 kg vazniga to‘g ‘ri keladigan asosiy almashinuv miqdori katta yoshli kishilardagiga nisbatan ortiqroq, lekin yosh ulg‘aygan sayin issiqlik kamroq hosil bo‘la boshlaydi. Bu hol 20 yoshgacha davom etadi. 20 yoshdan 40 yoshgacha issiqlik hosil bo‘lishi o ‘zgarmaydi, 40 yoshdan keyin esa issiqlik yana kamroq hosil bo‘la boshlaydi. Emizadigan bolalarda 1 kg vazniga to4g 4ri keladigan asosiy almashinuv bir kecha-kunduzda 209-222 KDJ (50-53 kkal/kg)ga teng. Ulaming vazn og‘irligiga qarab asosiy almashinuv kuchayadi. Sog‘lom odamlar asosiy almashinuvining ko‘rsatkichi 4,2 KDJ (1 kkal/soat)ni tashkil etadi. Uyqu vaqtida energiya almashinuv tezligi siyraklik davriga nisbatan 8- 10% kamayadi, chunki uyqu vaqtida mushaklar maksimal darajada bo4shashadi. Tana haroratining ko‘tarilishi energiya almashinuviga ancha katta ta'sir ko4rsatadi. Masalan, odamning, tana harorati 1°S ko4tarilsa, energiya sarfi o 4rta hisob bilan 10-11% ortadi. Iqlimiy sharoit ta’sirida ham asosiy almashinuv miqdori o ‘zgaradi: Tropiklarda o ‘rta geografik kengliklardagiga nisbatan 10-20% kam va shimolda sovuq vaqtida ortiq bo‘ladi. Jismoniy mehnat vaqtida energiya almashinuvi Jismoniy mehnat va jismoniy mashqlar vaqtida energiya sarfi bir muncha oshadi. Shu sababli kecha-kunduzning bir qismini jismoniy mashqlar, jismoniy mehnat va umuman harakatda o ‘tkazadigan sog‘lom odamning bir kecha-kunduzdagi energiya sarfi asosiy almashinuvdan ancha orttiq bo‘ladi. Bu energiya sarfining ortishi ish qo‘shimchasini tashkil etadi, mushaklar qancha zo‘r berib ishlasa, ish qo‘shimchasi shuncha katta bo‘ladi. Organizm mushaklari ishlaganda issiqlik energiyasi va mexanik energiya hosil bo4ladi. Mexanik energiyaning ihli bajarish uchun ketgan barcha energiyaga nisbatan foydali ish koeffitsienti 16% dan 22% gacha bo4lib, o‘rta hisobda 20% ga teng, biroq ayrim hollarda esa bundan ham ortiq bo4lishi mumkin. Foydali ish koeffitsienti bir qancha sharoitlarga qarab o ‘zgaradi. Masalan, mashq qilmagan odamlarda bu koeffitsient mashq qiluvchilardagiga nisbatan ancha kam bo‘lib, mashq qilgan sayin ortib boradi. Mushaklar qancha zo‘r berib ishlasa energiya sarfi shunchalik ortiq boiadi. Masalan, jismoniy mashqlar vaqtida, energiya sarfi tananing 1 kg vazniga 1 soatda 1 kkal bo‘lsa, odam tinch o ‘tirganda energiya sarfi tananing 1 kg vazniga o 4rta hisob bilan 1,4 kkal boiadi; ish bajarmay tik turiiganda 1,5 kkal yengil ish bajarilayotganda (idora xizmatchilari, tikuvchilar, nozik ish bajaruvchi mexaniklar, o 4qituvchilar) - 1,8-2,5 kkal; yurish bilan bogiangan ozgina mushak ishida (shifokorlaf, laborantlar, xat tashuvchilar, muqovachilar)-2,8-3,2 kkal; o 4rtacha og4irlikdagi mushak ishi bilan bogiiq boigan mehnatda (metalchilar, buyoqchilar, duradgorlar) - www.ziyouz.com kutubxonasi
3,2-4 kkal og‘ir jismoniy mehnatda (binokor ishchilar, оЧ 0 ‘chiruvchilar, уег haydovchilar, temirchilar va boshqalar) - 5-7,5 kkal energiya sarflanadi. 10 100— 10 500 * 11 800— 12 600 12 200—-12 600 13 900 13 500 —14 300 M 5 100 ? 16 400 - 16 800 * 18 900 19 700—30 000 62-rasm. Turli jism o n iy m ehnat bilan shug*ullanadigan odam larning b ir kecha-kunduz davom ida s a r f qilinadigan en erg iya m iqdori (kD j hisobiga). Energiya sarfiga qarab turli kasb egalarini bir necha giiruhga bo4lish mumkin (62-rasm). Bu guruhlaming kecha-kunduzdagi energiya sarfi quyidagicha. Birinchi guruh - aqliy mehnat kishilari (olimlar, shifokorlar, muhandislar, idora xizmatchilari va boshqalar) 3000-3200 kkal. Ikkinchi guruh - mexanizasiyalashgan kofxona ishchilari (tokarlar, frezeyerchilar, to 4qimachilar, shahar transporti haydovchilari)-3500 kkal. Uchinchi guruh - qisman mexanizatsiyalashgan korxonalarda jismoniy mehnat bilan shug‘ullanadigari ishchilar (chilangarlar, o4t yoquvchilar, qishloq xo‘jalik ishchilari) - 4000 kkal. TVrtinchi guruh - o g ‘ir jismoniy rhehnat qiluvchilar - 4300-5000 kkal. www.ziyouz.com kutubxonasi Jismoniy mashqlar va sport vaqtida energiya almashinuvi Odamda energiya sarfi uning fiziologik holati va mushaklaming faoliyatiga bog‘liq. Yuqorida aytib o ‘tganimizdek, mushak faoliyati vaqtida energiya ko‘p sarflanadi. Energiya sarfining bunday o ‘zgarishi ish qo‘shimchasini tashkil etadi va mushakning zo‘r berib ishlashi bilan bog‘liq (14-jadval). 14-jadval. Tinch va jismoniy mashqlar yaqtida energiyaning sarfi H n T Organizmning holati, ishning xususiyati 1 Organizmning 1 kg massasi uchun 1 1 daqiqa davomida sarf boiadigan 1 [ energiya, DJ (kkal) ' j i.
Uyqu 65 (15,5) 2. : Yotib dam olish (uyqusiz) 77 (18,3) | i
| Aqliy mehnat (o‘tirib) 102 (24,3) 14. ' Qattiq o ‘qish 105 (25) | 1 5. Г50 m/daqiqada yurish 214(51) |6 . ! 16 km/soat yurish 299 (71,4) 7. i 100 m/daqiqa uyda 457 (109) 8. 1 Changida yurish 499 (119) 9. Suzish 499 (119) 1 I 10. 8 km/soat yurish 649 (154) | l l . 1 140 m/daqiqa yurish va yugurish j 756 (180,3) i ГТ2 .1 60 m ga yugurish I ~ 2715 (647,9) Uyquga nisbatan sekin-asta yugurgan vaqtda energiya 3 karra ko‘proq, yaqin masofaga chopishda esa 40 karra ko‘proq sarflanadi. Qisqa muddatli nagruzkada energiya karbonsuvlarning oksidlanishi evaziga sarflanadi. Uzoq muddatli mushaklar faoliyati oqibatida organizmda yog‘lar parchalanib uning natijasida zaruriy encrgiyaning 80% sarf bo‘ladi. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanadigan kishilarda mushaklar qisqarishi uchun zarur boigan energiya yogiar oksidlanishi oqibatida hosil boiadi.
Ratsional ovqatlashni asoslash sohasidagi mutaxassislaming vazifalari organizm ehtiyojlarini qondira oladigan oziq moddalaming miqdorini va tarkibini ko‘rsatib berishdan iborat. Organizm sarf qilgan energiyaning o ‘mini toidirish uchun yogiardan ham, karbonsuvlar va oqsiJlardan ham foydalanishi mumkin. Uchala oziq moddalari ham muayyan sharoitda oxirgi mahsulotlarga oksidlanib, energiya manbai b o ia oladi. Modomiki shunday ekan, sarf qilingan energiyaning o ‘rnini toidirish uchun organizmda nima oksidlanishining farqi bor- karbonsuvlar, yogiar yoki oqsillar oksidlansa ham boiaveradi. Ammo ovqat rasionini tuzganda ovqatdagi kaloriyalar miqdorini hisobga olish bilan www.ziyouz.com kutubxonasi kifoyalanish noto‘g*ri bo‘ladi. Organizm uchun ovqatning tarkibi, ya’ni oqsillar, yog‘lar va karbonsuvlaming borligi, ularning sifati va nisbati juda muhimdir. Ovqat ratsionini tuzganda oqsil minimumini emas, balki oqsil optimumini, ya’ni organizm ehtiyojlarini to‘la qondiruvchi oqsil miqdorini nazarda tutish kerak. Shundagina organizm kayfiyati yaxshi, ish qobiliyati yuqori, yuqumli
kasalliklarga chidamliligi yetarli darajada bo‘ladi, bolalarning esa o ‘sish ehtiyojlari ham qondiriladi. Katta yoshdagi odam bir kecha-kunduzda o ‘rta hisob bilan 80-100g oqsil iste’mol qilib tursa, mu’tadil fiziologik sharoitda organizmning yengil ish vaqtidagi ehtiyojlarini to‘la qondiradi. 0 ’rtacha og‘irlikdagi ishda qariyb 120 g, og‘ir jismoniy mehantda esa qariyb 150-160 g oqsil iste’mol qilish zarur. Shundan kamida 30% i hayvon oqsillari bo‘lishi zarur. Bolalarning 1 kg vazniga hisob qilingan oqsil miqdori ularning o ‘sish chtiyojlarini nazarda tutib biroz oshirilishi kerak. 1-3 yoshdagi bolalarga bir kecha-kunduzda 55 g oqsil, 4-6 yoshdagi bolalarga 72 g, 7-9 yoshdagi bolalarga 89 g oqsil kerak, 10-15 yoshdagi bolalar bir kecha-kunduzda 100- 106 g dan oqsil iste’mol qilishi zarur. Ovqat rasionida kamida 60 g yog4 b o ‘lishi zarur, chunki yog‘da eruvchi vitaminlar va hujayra tuzilishiga zurur lipoidlar yogiar tarkibiga kiradi. Odam bir kecha-kunduzda 300 kkal sarflaganda qariyb 100 g yog‘ iste’mol qilishi zarur. Ovqatda karbonsuvlar, mineral tuzlar va yetarli miqdorda vitaminlar boiishi kerak. Odam ovqatdagi karbonsuvlarning bir kecha-kunduzlik miqdori 400-500 g boiishi kerak. Mineral tuzlarning o ‘rta hisob bilan 60- 80% o ‘zlashtiriladi. Aralash ovqatning 82-90% o ‘zlashtiriladi.
Ovqat ratsionini tuzganda, unda yetarli miqdorda oqsil, karbonsuv va y ogiar boiishini nazarda tutish lozim. Bu bilan birga bu moddalarning bir qismi hayvon mahsulotlaridan boiishi kerak. Ovqat moddalari oksidlanganda ajralib chiqadigan kaloriyalar miqdori organizmning sarf qilgan issiqligini qoplashi lozim. Ovqatda yangi sabzovot yoki mevalar boiishi shart. Bular asosiy vitamin manbalaridir. Ovqatning o*zlashtirilishi va shu kabilar hisobga olinishi lozim. Ovqat mazali qilib tayyorlanishi kerak. Ozoda qilib, chiroyli dasturxon yasash, ovqatni o ‘xshatib tayyorlash ishtahani ochadi, hazm a'zolarining ishini kuchaytiradi va ovqatning yaxshiroq hazm boiishiga, binobarin, yaxshiroq 6 ‘zlashtirilishga yordam beradi. Odam odatda aralash ovqatlarni iste’mol qiladi. Bunday ovqatlarda oziq moddalar va ovqatga maza kiritadigan ekstraktiv moddalar boiadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Ovqatga bunday maza kirituvchi moddalar go‘shtda va boshqa ba’zi bir mahsulotlarda ko‘p bo ‘ladi, shuning uchun ham go‘sht sho‘rvasi va suyuq osh hazm bezlariga ta’sir etib, ulaming zo‘r berib ishlashiga sabab bo‘ladi. Ovqat ratsionini to ‘g ‘ri tuzish uchun muayyan mahsulotlardagi oqsillar, yogiar va karbonsuvlaming miqdorini va kaloriya qimmatini bilish kerak. 15-javdal turli mahsulotlarning tarkibi va kaloriya qimmati haqida tasavvur beradi. Ko‘pchilik kishilar me’daga ovqat kirganda kelib chiqadigan to‘yish sezgisiga ahamiyat beradilar. Me’da oziq moddalari kam, lekin katta hajmli ovqat bilan toisa, odam o ‘zini to‘ydim deb his qilishi mumkin. 15-jadvalda keltirilgan maiumotlarni hisobga olib, ilmiy asosda rasion tuzish mumkin. 15-jadval Oziq-ovqatning kimyoviy tarkibi va kalorik ahamiyati________ 1 Kimyoviy tarkibi foiz hisobida 1 , л £ 1 ! 1 Oziq-ovqatning nomi Az ot
mo ddalar (o q si l v a hokazo) Yog*lar
Uglevodlar (Kul minqral tuzlar) B
or da
tor til
ga n 1 0 0
gr am m ne tU o irl ig i k alo
i qim
mati Oriq mol p o ‘shti 20,57 2,01 -
80 ! Semiz mol g o ‘shti 18,38 21,40 -
214,0 ! Oriq ch o‘chqa p o ‘shti 20,08 6,63 -
116,5 | Semiz ch o‘chqa go ‘stiti 14,54 37,34 - 0,72 328,5 1 Y op iiq q o ‘y p o‘shti 16,36 31,07 - 0,93 277,5 Tovuq g o ‘shti 19,84 5,10 1,07 1,14 107,5 Tovuq luxumi 12,55 12,11 0,67 1,12 ! 140,0 Jigar 19,38 4,65 2,08 1,56 109,0 Miya 9,00 9,30 -
117,0 Qizitilmagan ch o‘chqa y o g i 11,04 68,35 • 4,81 I 647,0 | Qaynatilgan kolbasa 14,15 14,96 4,01 ! 2,83 208,5 Sosiska Quritilgan vobla 12,81 41,30 13,67 -
170,5 14,20 -
196,5 Qora donador ikra 25,99 16,31 -
250,5 Yangi karas 17,63 0,48 ► 1,07 41,0 Karp 20,41 1,47 -
52,0 Tuzlangan seld 18,43 14,48 -
129,0 Yangi sudak 19,46 0,28 - 1,04 44,0 Y o g ii sigir suti 3,39 3,68 4,94 0,72 65,5 | Echki suti 3,81 »■ 4,19 4,14 0,79 68,5 ! Quyuq sigir suti 10,47 h 10,07 51,02 2,0 337,5 j Qaymoq 3,01 22,62 4,30 0,64 240,5 | Smetana 4,34 26,23 1,72 0,56 256,0 Golland siri (p ish lo g i) 25,77 31,53' 2,7 6,05 360,5 1 Y og‘siz tvorog 14,58 0,59 1,16 1,16 68,0 Sariyog‘ 1,07 86,57 0,60 1,16 787,5 Eritilgan sariyog* 98,12 -
885,0 j Mannaya krupa 9,43 0,94 75,92 0,40 342,2 1 www.ziyouz.com kutubxonasi : Grechixa uni (krupa) 12,86 2,83 64,71 ; 2,13 314,0 | i
12,29 2,19 65,65 2,13 273,0 Oq puruch 8,13 1,29 75,50 1 1,03 331,5 Javdar noni 7,84 Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|