Odam fiziologiyasi


filtratsiya  (ultratfiltrasiya)  va  reabsorbsiya


Download 5.32 Mb.
Pdf ko'rish
bet34/70
Sana28.11.2017
Hajmi5.32 Mb.
#21120
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   70

filtratsiya 

(ultratfiltrasiya)  va  reabsorbsiya  (qayta  so‘rilish)  aniqlangan.

www.ziyouz.com kutubxonasi


69-rasm.  B uyrak  p o  ‘stloq  m oddasidagi  nefron  (A)  bilan  yukstam edullyar 

n efron  (B)  va  ularning  qon  bilan  ta 'm inlanishi.

I-buyrakning  p o ‘stloq  moddasi,  ll-buyrakning  mag‘iz  moddasi,  I-  arteriyalar,  2- 

koptokcha  va  kapsulyar,  3-Malpigiy  koptokchasiga  keluvchi  arteriola,  4-Malpigiy 

koptokchasidan  chiqib,  p o ‘stloq  moddasidagi  nefron  kanalchalari  atrofida  kapillarlar 

to ‘rini  hosil  qiladigan  arteriola,  5-yukstamedullyar nefronning  Malpigiy  koptokchasidan 

chiqadigan  arteriola,  6-venulalar,  7-yig 'uvchi  naychalar.

Koptokchalardagi  filtratsiya

1844  yildayoq  K.Ludvig  o ‘z  tadqiqotlariga  asoslanib,  siydik  hosil 

bo‘lish  jarayoni  koptokchalaming  kapillarlari  devori  orqali  ro‘y  beradigan 

filtratsiyadan  va  kanalchalarda  го‘у  beradigan  reabsorbsiya  (ya’ni  qayta 

so‘rilish)dan  iborat  deb  faraz  qilgan.  Keyinchalik  A.Keshich  bu  taxminni 

rivojlantirib,  siydik  hosil  bo‘lishining  fiitratsiya-reabsorbsiya  nazariyasini 

ta^riflab  bergan.  Bu  nazariya  hozirgi  tasavvurlarga  asos  bo‘ldi  va  ко‘р 

eksperimentlarda  tasdiqlandi.

Hozirgi  nazariyalarga  ko‘ra,  odam  buyraklari  qon  tomirlari  orqali  bir 

daqiqada  1200  ml  qon,  ya’ni  yurakning  aortaga  tashlaydigan  qonning  20- 

25%  i  o ‘tadi.  Odam  buyraklarining  umumiy  massasi  0  43%  ni  tashkil  etib, 

buyraklar  po‘stlog‘i  qavati  orqali  91-93%  qon  o ‘tib,  qolgan  qismi  esa  uning 

mag‘iz  qavatidan  o ‘tadi.

www.ziyouz.com kutubxonasi



Qon  plazmasidan  Shumlanskiy-Boumen  kapsulasiga  suv  va  plazmada 

erigan  barcha  moddalar  (yuqori  molckulali  birikmalardan  tashqari)  filtrlanib 

o ‘tadi.  Koptokchalardagi  filtratsiya  endoteliydagi  teshiklar,  membrana  va 

kapsulaning  ichki  devoridagi  epiteliy  hujayralar  orasidagi  yoriqlar  orqali 

ryobga  chiqadi.  Bu  filtr  diametri  taxminan  100  A°  (angstrema)  gacha 

bo‘lgan  molekulalarni  o‘tkazadi.  Molekulyar  og‘irligi  70  000  dan  ortiq 

bo‘lgan  kattagina  molekulalar  bu  filtrdan  o‘tmaydi.  Shuning  uchun 

globulinlar  (molekular  og‘irligi  160  000  dan  ortiq)  kabi  oqsillar  filtratdan 

o ‘tmaydi.  Molekular  og‘irligi  uncha  kata  bo‘lmagan  ba’zi  yot  oqsillar 

(tuxum  oqsili,  jelatina  va  boshqalar)  buyrak  filtridan  o ‘tib,  siydik  bilan 

chiqib  ketadi.  Qon  plazmasining  albuminlari  (molekular  og‘irligi  70  000) 

filtratga juda  oz  o ‘tadi.

Tomirlari  ichida  gemoliz  bo‘lgan  eritrotsitlar,  gemoglobin  plazmaga 

chiqqanda  uning  5%  li  filtratga  o ‘tadi.  Anorganik  tuzlar  va  kichik 

molekulali  organik  birikmalar  (siydikchil, 

siydik  kislotasi, 

glukoza, 

aminokislotalar)  koptokcha  filtridan  bemalol  o‘tib,  Shumlanskiy-Boumen 

kapsulasiga  kiradi.  Natijada  koptokcha  filtrat,  ya’ni  birlamchi  siydikdia 

hosil  bo‘ladi.

Bu  siydikning  miqdori  bir  kecha-kunduzda  1-1,5  1  gacha  yetadi. 

Filtratsiya  hajmining  kattaligi  buyraklarning  qon  bilan  yaxshi  ta’minlanishi, 

koptokcha  kapillarlarining  maxsus  tuzilganligi,  filtratsion  yuzasining  kata 

ekanligi  va  ulardagi  qon  bosimi  yuqori  ekanligidan  bog‘liq»



Kanalchalardagi  reabsorbsiya

Organizmdan 

chiqarib 

tashlanadigan 

siydik 

kapsulalarda 



hosil 

bo‘ladigan  birlamchi  siydikka  qarama-qarshi  oiaroq  oxirgi  siydik  deb 

ataladi.  Bu  siydik  o ‘z  tarkibiga  ko‘ra  birlamchi  siydikdan  katta  farq  qiladi. 

Oxirgi  siydikda  qand,  aminokislotalar  va  ba’zi  bir  tuzlar  boim aydi,  ammo 

siydikchil  konsentratsiyasi juda  ortiq  b oiadi  (16-jadval).

16-jadval



Qon  plazmasi  va siydikdagi  ba’zi  moddalaming  miqdori.

Qon  plazmasi  va 

siydikdagi 

moddalarning  nomi

Miqdori  (%  hisobida)

Siydikda  shu  modda 

qondagiga 

qaraganda  necha 

marta  ortiq

Qon 


Siydikda 

plazmasida  ;

I



  1.  Siydikchil

0,03 


2,0


67

'  2.  Siydik  kislotasi

0,002-0,004 

0,05


25-12

3.  Kaliy 

1

0,02


0,15

1



4.  Natriy

0,32


0,35

l



!  5.  Fosfatlar

0,009


0,27-0,15

30-16 


1

6.  Sulfatlar

0,002

0,18


90 

j

7  Qand


0,1-0,15

y ° q

;  8.  Oqsil

7,8-8,6

у ° Ч _ _

H

www.ziyouz.com kutubxonasi



Siydik  birlamchi  va  ikkilamchi  burama  kanalchalardan  оЧаг  ekan,  shu 

kanalchalar  devorini  qoplovchi  hujayralar  suv,  qand,  aminokislotalarni  va 

b a’zi  bir  tuzlarni  qaytadan  zo.‘r  berib  so‘rib  oladi.  Birlamchi  siydikdan 

so ‘rilgan  barcha  moddalar  kanalchalar  alrofidagi  kapillarlarning  venoz 

qismiga  o ‘tadi.  Siydikchil,  kreatinin  va  sulfatlar  qaytadan  so‘rilmaydi. 

Suv,  qand,  aminokislotalar  va  ba’zi  bir  tuzlar  burama  kanalchalardagina 

emas,  Gcnle  qovuzlog‘ida  ham  qaytadan  so‘riladi.  Suv  va  unga  erigan  bir 

qancha  moddalar  kanalchalarida  qaytadan  so^rilish  jarayoni  reabsorbsiya 

deyiladi.

Oxirgi  siydik  buyrak  jomidan  siydik  yo‘llari  orqali  qovuqqa  tushadi  va 

so ‘ngra  organizmdan  chiqarib  yuboriladi.  Bir  kecha-kunduzda  hosil  bo ‘lgan 

170  litr  koptokcha  filtratidan  faqat  1-1,5  litri  oxiri  (definitiv)  siydik 

shaklida  ajralib  chiqadi.  Suyuqlikning  qolgan  qismi  va  unda  erimagan 

moddalarning  anchaginasi  kanalchalarda  so‘rilib>  bnyrakning  to ‘aima 

suyuqligiga  va  qonga  o ‘tadi.

Bir  qancha  moddalarning-  qaytadan 

so‘rilishi 

ularning  qondagi 

konsentratsiyasiga 

bog‘liq. 

Masalan, 

qon 

plazmasidagj 



glukoza 

konsentratsiyasi 

150-180 

mg%dan 


oshmasa, 

bu 


modda 

to‘la 


reabsorbsiyalanadi.  Plazmadagi  glukoza  konsentratsiyasi  150-180  mg%  ortib 

ketsa,  to ia   reabsorbsiyalanmaydi  va  bir  qismi  siydikka  o ‘tadi  (glikozuriya).

Turli  moddalarning  qayta  so‘rilish  (reabsorbsiya)  mexanizmi  turlicha. 

Masalan,  natriy,  glukoza,  aminokislotalar  va  boshqa  ba’zi  moddalar  faol 

hayot  jarayonlari  natijasida  so‘riladi.  Suv,  xloridlar  esa  passiv  y o i  bilan. 

ya’ni  diffuziya  va  osmos  qonunlari  asosida  so‘riladi.

Kanalchalarda  suv  juda  ko‘p  so‘riladi.  Bu  jarayon  passiv  y o i  bilan 

o ‘tadi.  Birlamchi  siydikdan  buyraklaming  to‘qima  suyuqligiga  va  qonga 

glukoza,  natriy,  kaliy,  kalsiy  va  boshqa  moddalarning 

so‘rilishi  to ‘qima 

suyuqligining  osmotik  bosimini  kamaytiradi.  Kanalchalardagi  siydik  to‘qima 

suyuqligiga  nisbatan  gipotonik  boiib  qoladi.  Osmotik  bosimlar  farq 

qilganidan,  suv  birlamchi  siydikdan  to‘qima  suyuqligiga  va  qonga  o ‘tadi. 

Bu  passiv  jarayon  organik  va  anorganik  birikmalarning  faol  o ‘tishiga 

parallel  ravishda  boradi.

Suv  oiishi  birinchi  tartibdagi  burama  kanalchalarda  mavjud  siydikning 

osmotik  bosimini  to‘qima  suyuqligi  bilan  qonning  osmotik  bosimiga 

baravarlashtiradi.  Shunday  qilib,  tuzlar  ko‘p  so‘rilishiga  qaramay,  burama 

kanalchalardagi  siydik  qonga  izotonik  b o iib   qolaveradi.  Genle  qovuzlog‘ida 

maxsus  mexanizm  burib  teskari  oqizadigan  tizim  ishlab  turganidan 

siydikning  izotonikligi  buziladi.

Genle  qovuzlogining  ikki  qismi-tushuvchi  (proksimal)  va  ko‘tariluvchi 

(distal)  qismlari  bir-biroviga  jips  taqalib,  bir  butun  mexanizm  sifatida 

ishlaydi.  Qovuzloqning  tushuvchi  qismidagi  epiteliy  faqat  suvni  o ‘tkazadiyu, 

natriy  ionlarini  o ‘tkazmaydi.  Ko*tariluvchi  qismidagi  epiteliy  esa  faqat 

natriy  ionlarini  faol  reabsorbsiya  qila  oladi,  lekin  ayni  vaqtda  suvni 

kanalchalardan  to‘qima  suyuqligiga  o ‘tkazmaydi.

www.ziyouz.com kutubxonasi



Birinchi 

tartibdagi  burma  kanalchalar  va  Genle  qovuzlog‘idagi 

jarayonlarga  qarama-qarshi  o‘laroq  ikkinchi  tartibdagi  burama  kanalchalarda 

natriy  va  kaliy  ionlarining  reabsorbsiyalanadigan  miqdori  (majburiy 



reabsorbsiya)  doimiy  bo‘lmay,  o ‘zgaruvchandir  (fakultativ)  rcabsorbsiya. 

Bu  miqdor  qondagi  natriy  va  kaliy  ionlarining  miqdoriga  bog‘liq  bo‘lib, 

organizmda  shu  ionlar  konsentratsiyani  doim  bir  darajada  saqlab  turuvchi 

muhim  mexanizm  hisoblanadi.

X/Buyraklar  faoliyatining  boshqarilishi.

Asab  tomonidan  boshqarilishi

Zamonaviy  kuzatishlar  shuni  ko‘rsatib  turibdiki,  buyraklar  faoliyatining 

boshqarilishida  ikkita  tizim:  asab  va  gumoral  ishtirok  etadi.  Vegetativ  asab 

tizimi 


nafaqat 

koptokchalar 

filtratsiyasini 

balki 


kanalchalardagi 

reabsorbsiyani  ham  boshqarib  turadi.



Simpatik  asablar  buyrakni  innervatsiya  qilib,  asosan  tomirtorayuvchi 

natija  beradi.  Ularning  qitiqlanishi  oqibatida  siydik  bilan  chiqadigan  suvning 

miqdori  kamayib,  natriy  miqdori  esa  oshadi.  Simpatik  asab  qirqilgan 

(buyrakni  inncrvasiya  qiladigan  asab)  siydikning  miqdori  ortadi.  Biroq, 

simpatik  asab  tizimi  q o ‘zg‘alganda  koptokchalar  arteriolalari  torayib,  siydik 

filtratsiyasi  kuchayadi.

Og‘riq  ta’sirida  diurez  (siydik  hosil  bo‘lishi  va  chiqishi)  refleks  yo‘li 

bilan  kamayadi,  hatto  to‘xtatiladi.  bunday  vaqtda  simpatik  asab  tizimining 

qo‘zg‘alishi  va  vazopressin  gormoni  miqdorining  oshishi  natijasida  buyrak 

qon  tomirlari  toraydi.

Buyraklar  faoliyatida  parasimpatik  asab  tizimining  ta’siri  haligacha 

oxirgacha  o ‘rganib  chiqilgan  emas.  Faqat  ‘shuni  aytib  o ‘tish  zariirki,  bu 

asabning  qo ‘zg‘alishi  natijasida  siydik  bilan  (qayta  so‘rilishining  pasayishi 

sababli)  ko‘p  miqdorda  xloridlar  ajralib  chiqadi.

Yu.V.Natochin  laboratoriyalarida  (Rossiya)  buyraklar  faoliyatida  oliy 

asab  faoliyatining  ishtirokini  aniqlab  bergan.  Masalan,  markaziy  asab 

tizimining  eng  oliy  tuzilmasi  -  miya  po‘stlog*i  sut  emizuvchilarning  buyrak 

faoliyatini  vegetativ  asablar  yoki  gipotalamus  orqali  keskin  o ‘zgartiradi.

Gipotalamus 

yadrolarining 

o ‘zida 

(neyrosekretor 

hujayralarda) 

antidiuretik  gormon-vazopressin  hosil  bo‘lib,  gipofizning  orqa  bo‘limida 

(ncyrogipofizda)  zahira  bo‘lib  turadi.  Organizmning  ichki  muhiti  holatiga 

qarab  vazopressin  gipofizdan  qonga  o ‘tib  diurezni  boshqaradi.  Buyraklar 

faoliyatining  bunday  yo ‘l  bilan  boshqarilishi  asab-gormonal  boshqarilish 

deyiladi.

Gumoral  boshqarilishi  ham  gormonlar  -   vazopressin  va  aldosteron

tufayli  amalga  oshadi.  Vazopressin  qonga  o ‘tib,  siydikning  qayta  so‘rilishini 

kuchaytiradi  va  shu  bilan  diurezni  kamaytiradi.  Qonda  bu  gormon 

miqdorining  oshib  ketishi  natijasida  siydik  hosil  bo‘lish  jarayoni  butunlay 

to‘xtatiladi.  Vazopressining  yetishmasligi  oqibatida  o ‘tkir  kasallik  -  qandsiz 

diabet  paydo  bo‘ladi.  Uning  tarkibida  qand  umuman  bo‘lmaydi.

www.ziyouz.com kutubxonasi



Gumoral  boshqarilishida  yana  bir  gormon  - 

aldosteron 

muhim  rol 

o*ynaydi.  U  natriy  ionlarining  qayta  so‘rilishi  (reabsorbsiya)  ga  ishtirok 

etadi.  Bu  gormon  buyrak  uSti  bezlarning  po‘stlog‘  qavatida  hosil  bo‘lib, 

nefron  kanalchalaming  distal  (ko‘tarilovchi)  bo‘limidan  kaliy  ionlarining 

chiqishidsr-’ ishtirok  etadi.  Aldosteron  nefronning  proksimal  (tushuvchi) 

bo4limida  kalsiy  va  magriiyning  qayta  so‘rilishiga  salbiy,  tormozlovchi  omil 

sifatida  ta’sir  etadi.

Gialuronidaza  fermenti  ta’sirida  yig‘uvchi  naylar  o ‘tkazuvchanligi 

ortadi.  Yig‘uvchi  naylar  devoridagi  hujayraaro  modda  tarkibiga  kiruvchi 

gialuron  kislotasini  gialuronidaza  femienti  depolimerlaydi.  Gialuron  kislotasi 

depolimerlangarida  yig‘uvchi  naylaming  devori  g ‘ovak  bo‘lib  suvni  o ‘tkazib 

yuboradi.  Gialuronidaza  antidiuretik  gormonlar  ta’sirida  faollashadi  yoki 

yig‘uvchi  naylar  epiteliyida  hosil  bo‘ladi,  natijada  suv  so‘rilishi  kuchayadi.

Ciydikning 

solishtirma 

og‘irligi 

suyuqlikning 

qancha 


iste’mol 

qilinishiga  qarab  o ‘zgaradi.  Suv  ko‘p  ichilganda  siydikning  solishtirma 

og‘irligi  kamayadi;  suv  kamroq  ichilganda  esa,  siydikning  solishtirma 

og‘irligi  aksincha  oshadi.  Siydikning  solishtirma  og‘irligi  o ‘rta  hisob  bilan 

1010-1015  g/sm3  dir.

Siydik  tarkibida  suv,  oqsilning  parchalanish  mahsulotlari,  ya’ni  azotli 

moddalar,  tuzlar  (70-rasm)  va  ba’zi  kislotalar  bor.  0 ’rta  hisob  bilan  olganda 

bir  kecha-kunduzda  siydik  bilan  60  g  tuz  chiqadi.



70-rasm.  N o rm a l  siydik  tarkibida  b o lladigan  tu zla m in g   kristallarL 

1-kalsiy fosfat,  2-ammoniy  urat,  3-kalsiy  karbonat,  4-siydik kislotasi  (urat  kislota),  5-

kalsiy  oksalat.

Siydikning solishtirma og‘irligi

Siydikning  tarkibi

2

www.ziyouz.com kutubxonasi



Siydik  tarkibidagi  ba’zi  moddalarning  taxminiy  miqdori  17-jadvalda 

ko ‘rsatilgan.

Azot  asosan  siydikchil  tarkibida  chiqadi.  Oqsilning  parchalanishi 

natijasida  hosil  bo‘ladigan  azotning  taxminan  90%-i  siydikchilga  to ‘g ‘ri 

keladi.

Normal  siydikda  oqsil  bo‘lmaydi,  chunki  oqsil  kolloid  bo‘lganligidan 



kapillarlarning 

devoridan 

o ‘tmaydi. 

Siydikda 

oqsil 

paydo 


boMishi 

buyraklarning 

kasallanganligini 

ko‘rsatadi. 

Kapillarlar 

devorining 

o ‘tkazuvchanligi  patologik  jarayon  tufayli  o ‘zgarib,  oqsilni  siydikka  o ‘tkazib 

yuborganda  yoki  buyraklar  yallig‘langanda  siydikda  oqsil  paydo  b o ‘li«hi 

mumkin.

J7-jadval.  ,



Siydik  tarkibidagi  ba’zi  moddalaming  miqdori 

(24  soat  ichida  chiqqan  siydik  nazarda  tu tila d i) .______

Organik


|  Gramm  hisobida

Anorganik

Gramm  hisobida

moddalar



moddalar

Siydikchil



20-30

Osh  tuzi

10-15

1 Siydik  kislotasi



0,5-1,0


Sulfat 

kislota


2,5

tuzlari


j

fosfat  kislota

2,5



Kreatinin



1,5

Kaliy  oksid

3,3

li

Kalsiy  oksid



0,8

Gippur  kislota

0,7


Magniy  oksid

0,8


Ammiak

0,3-1,2


L  

_____ J


i . 



J

Xloridlar

10-16

Sog‘lom  odam  zo‘r  jismoniy  ish  bilan  shug‘ullanganda  siydigi  bilan 



bir  necha  Vaqt  oqsil  chiqib  turishi  mumkin.  Yugurishda  qatnashadigan 

sportchilarda  siydik  bilan  oqsil  chiqishi  ayniqsa  xarakterlidir.  Siydikda  oqsil 

paydo 

boiishi 


buyrak 

tomirlari 

o ‘tkazuvchanligining 

vaqtincha 

o ‘zgarishidan  kelib  chiqadi.  Buyraklar  tez  orada  yana  normal  ishlaydigan 

bo‘lib  qoladi  va  bunday  kishilaming  siydigi  bilan  oqsil  chiqishi  to‘xtaydi.

Siydikda  oqsil  paydo  bolishi  albuminuriya  deb  ataladi.  Kasallaming 

siydigida  ham,  sog‘lom  kishilaming  siydigida  ham  qand  paydo  bo‘lishi 

mumkin.  Diabct  bilan  og‘irgan  kishilaming  siydigi  bilan  qand  chiqib  turadi. 

Sog‘lom  kishilar  esa  qandni  yoki  shiralikni  (murabbo,  shokolad  va 

boshqalami)  ko‘p  yegandan  keyin  siydigida  qand  paydo  bo‘ladi.  Siydik 

bilan  qand  chiqishi  glukozuriya  deb  ataladi.

Siydikda  qon  paydo  bo‘lishi  gematuriya  buyraklarga  yoki  siydik 

chiqaruvchi  a’zolarga  qon  quyilganda  ko‘riladi.  Siydikka  xarakterli  tus 

beradigan  urobilin  va  uroxrom  degan  pigmentlar  normal  siydikning 

tarkibiy 

qismidir. 

Siydik 


pigmentlari 

ichak 


va 

buyraklarda 

o ‘t 

pigmentlaridan 



hosil  bo‘ladi. 

0 ’t 


pigmentlari 

esa, 


gemoglobinning 

parchalanish  mahsulotlaridan  hosil  bo‘ladi.

www.ziyouz.com kutubxonasi


Siydik  chiqarish

Siydik  burama  kanalchalardan  o ‘tgandan  keyin  chiqarish  yo‘llari  orqali 

buyrak  jomlariga  tushadi,  buyrak  jomlaridan  esa,  siydik  yo‘llari  orqali 

qovuqqa  keladi.  Siydik  qovuqda  to‘planib  turadi  va  hyech  bir  o ‘zgarmaydi. 

Siydik  uzluksiz  hosil  bo  ladi,  qovuq  esa  to‘lgan  sayin  bo‘shab  turadi.

Qovuqdan  siydik  chiqarish  kanali  boshlanadigan  joyda  ikkita  sfinkter 



bor  (halqa  shaklidagi  mushak  tutamlari  shunday  deb  ataladi).  Odatda  ular 

qisqarib,  qovuqdan1 chiqish  teshigini  jips  yopib  turadi.  Sfinkterlardan  biri 

qovuqdan  chiqish  yo‘lini  berkitib  turadi  va  qovuq  sfinkteri  deb  ataladi, 

ikkinchi  sfinkter  esa,  siydik  chiqarish  kanalini  yopib  turadi  va  siydik 



chiqarish  kanalining  sfinkteri  deb  ataladi.

Siydik  chiqarilmayotgan  vaqtda  sfinkterlar  yopiq  turganligidan  sivdik 

qovuqda  to‘planaveradi.  Siydik  qovuqdan  siydik  yoilariga  qaytib  chiqa 

olmaydi,  chunki  siydik  qovuqqa  (siydik  pufagiga)  qiyshiq  yo‘nalishda 

kiradi;  qovuq  siydik  bilan  toiganda  devoridagi  mushak  qavati  siydik 

yoilarining  teshigini  bosadi  va  yopib  qo‘yadi.

Qovuqqa  simpatik  va  parasimpatik  asablardan  tolalar  keladi.  Simpatik 

asablar  qo‘zg‘alganda  siydik  yoilarining  harakati  (perstaltikasi)  kuchayadi. 

qovuq  devorlari  bo‘shashadi,  sfinkteri  esa  yanada  qattiqroq  qisadi;  shunday 

qilib,  simpatik  asabning  qo‘zg‘alishi  qovuqda  siydik  to‘planishi  uchun  qulay 

sharoit  tug‘diradi.  Parasimpatik  asablarning  qo‘zg‘alishi  simpatik  asablarning 

qo‘zg‘alishida  ko‘riladigan  hodisalaming  aksini  vujudga  keltiradi.  Qovuq 

devorlari  parasimpatik  asablar  ta’sirida  qisqaradi,  sfinkteri  bo‘shashadi  va 

siydik  qovuqdan  haydalib  chiqadi.

Siydik  chiqarish-refleks  y o ii  bilan  boiadigan  hodisadir.  Qovuqdagi 

siydik  bosimining  ortishi  tufayli  markazga  intiluvchi  asablarning  oxirlari 

ta’sirlanadi.  Qovuqqa  siydik  kirgan  sayin  undagi  bosim  oshadi  va  devorlari 

cho‘ziladi.  Qovuqdagi  bosimning  suv  ustuni  hisobi  bilan  12-15  sm  gacha 

ko‘tarilishi  va  qovuq  devorlarining  cho‘zilishi  qovuq  devoridagi  asab 

oxirlariga  (markazga  intiluvchi  asab  oxirlariga)  ta’sir  etadi.  Rctseptuilaida 

qo‘zg‘alish  paydo  boiadi,  bu  qo‘zg‘alish  markaziy  asab  tizimiga  o ‘tadi,  u 

yerdan  esa  markazdan  qochuvchi  harakatlantiruvchi  asablar  orqali  qovuqqa 

kelib,  uning  qisqarishiga,  shu  bilan  birga  sfinkterlarning  bo‘shashiga  sabab 

boiadi.  Nallijada  siydik  chiqariladi.

Refleks  y o ii  bilan  siydik  chiqarish  markazi  orqa  miyaning  dumg‘aza 

boiimidadir.  Markaziy  asab  tizimining  oliy  boiimlari;  uzunchoq  miya,  o ‘rta 

miya  va  bosh  miya  po‘stlog‘i  o‘sha  markazning  reflektor  faoliyatiga  ta’sir 

etadi.  Markaziy  asab  tizimining  shu  boiimlaridan  keluvchi  qo‘zg‘alish  orqa 

miyadagi  siydik  chiqarish  markaziga  borib,  siydik  chiqarishga  retleks  y o ii 

bilan  ta’sir  etadi.

Odam  siydikni  tuta  oladi  yoki  qovug‘i  yetarli  toiishmaganda  va  siydik 

chiqarish  refleksi  boimaganda  ham  siydik  chiqara  oladi.  Siydik  chiqarishga 

bosh  miya  po‘stlog‘i  ta’sir  etadi.  Bosh  miya  po‘stlog‘idan  siydik  chiqarish 

kanalining  sfinkteriga  impulslar  kelib,  uni  bo‘shashtiradi.  Yosh  bolalar  asta-

www.ziyouz.com kutubxonasi


sckin,  ulg‘aygan  sayin  siydik  tutadigan  b o iib   qoladi.  Katta  yoshli  bolalar  va 

o‘rta  yashar  kishilaming  beixtiyor  siydik  chiqarishi,  shuningdek  kechasi 

siydik  tuta  olmasligi  markaziy  asab  tizimining  xastaligidan  darak  beradi.

Teri  va  uning  ajratuv  vazifasi 

Ter  bezlari.  Тег chiqarish

Tcr  bezlari  teri  ostidagi  kletchatkada  joylashgan  boiib,  tana  ustida 

nobaravar  taqsimlangan.

Тег  bezlari  ter  chiqaradi.  Ular:  1)  moddalar  almashinuvi  natijasida  hosil 

boigan  parchalanish  mahsulotlarini  chiqarib  tashlaydi;  2)  termoregulatsiyada 

ahamiyati  bor,  chunki  badandan  ter  bugianishi  issiqlik  chiqarish  omili 

hisoblanadi;  3)  osmoregulatsiyada,  ya’ni  suv  va  tuzlami  chiqarib  tashlash 

yoii  bilan  osmotik  bosimni  doim  bir  xil  saqlashda  ahamiyati  katta.

Ter  bezlari  teri  ostidagi  qo‘shuvchi  to‘qima  kletchatkasida  joylashgan, 

ular  badanga  bir  tekis  tarqalmagan.  Ular  qoi-oyoq  kaftida,  qo‘ltiqda  ko‘p 

boiadi,  umumiy  miqdori  2  mln  ga  teng.  1  sm2  terida  400-500  ter  bezi  bor.

Terda  98%  suv  va  2%  qattiq  modda  bor;  shundan  0,4-1%  anorganik  va 

0,31%  organik  birikmalardir,  terda  siydikchil,  siydik  kislota,  ammiak,  gippur 

kislotasi,  indikan  boladi.  Bulardan  tashqari,  terda  azotsiz  organik  birikmalar 

ham  bor.  Masalan,  qandli  diabet  boigan  bemorlarda  ter  bilan  glukoza  ham 

chiqadi.


Terning  reaksiyasi  salgina  ishqoriy;  badanda  ter  parchalanadi  va  undagi 

yogiardan  uchuvchtm  yog‘  kislotalari  hosil  boiadi,  shu  bois  ter  nordon 

boiib  qoladi.  Terda  qattiq  moddalar  siydikdagiga  nisbatan  kam;  teming 

solishtirma  og‘irligi  1,005-1,010.

Harorat  qulay  boigan  sharoitda  bir  kecha-kunduzga  o ‘rta  hisob  bilan

0,5-0,6  1  ter  chiqib  turadi.  Shuncha  ter  bilan  2  g  osh  tuzi  va  I  g  azot  chiqib 

ketadi.  Тег  to‘xtovsiz  chiqib  turadi,  lekin  badandan  chiqishi  bilan  bugianib 

kctadi.


Tashqi  muhit  harorati  yuqori  boigan  sharoitida  ter  ajarilishi  kuchayadi. 

Jadal  jismoniy  ish  vaqtida  moddalar  almashinuvi  kuchayganidan,  issiqlik 

juda  ko‘p  hosil  boiadi.  Organizmga  ko‘p  miqdorda  suyuqlik  kirganidan 

keyin  ham  ter  ko‘p  ajaraladi.

Ruhiy  qo‘zg‘alish  va  emotsional  holatlar  natijasida  (jahl  chiqish, 

qo‘rquv,  og‘riqda)  tanadan  ter  chiqadi.  «Qo‘rqqanidan  sovuq  ter  bosdi» 

degan  ibora  shu  bilan  izohlanadi  («sovuq  ter»  deyilishiga  sabab  shuki,  ter 

chiqishi  bilan  bir  vaqtda  tomirlar  torayadi,  natijada  teri  qonni  kam  olib, 

soviydi).  Bosh  miya  katta  yarim  sharlari  po‘stlog‘i  ter  ajratilishiga  ta’sir 

ko‘rsata  olishi  shundan  ko‘rinib  turibdi.

Ter  bezlarining  sekretor  asablari  simpatik  asablardir.  Badaning  har  bir 

qismidagi  ter  bezlari  orqa  miyaning  muayyan  segmentidan  innervatsiya 

oladi.  Тег  bezlarining  asablari  anatomik  jihatdan  simpatik  asab  tizimiga 

mansub  b o isa  ham,  ularning  ter  bezlaridagi  oxirlari  parasimpatik  asab 

oxirlari  kabi  xolinergik  boiadi,  ya’ni  qo‘zg‘alganda  asetilxolin  chiqaradi.

www.ziyouz.com kutubxonasi



Тег 

bezlariga 

innervatsiya 

beradigan 

simpatik 

tugunlar 

olib 

tashlangandan  so4ng  ham  odam  emotsional  holatlarda  terlayveradi.  Тег 



ajralishining  spinal  (orqa  miyadagi)  markazlaridan  tashqari,  uzunchoq 

miyada  asosiy  markazi  bor.  Bu  markaz  esa  o ‘z  navbatida  moddalar 

almashinuvining  gipotalamusdagi  oliy  vegetativ  markazlari  bilan  bog‘langan. 

Yuqorida  ko‘rsatilgandek,  ter  ajralishiga  bosh  miya  po\stlog‘i  ham  ta’sir 

ko‘rsatib  turadi.

Тег  refleks  y o ii  bilan  ajraladi.  Atrofdagi  muhitning  yuqori  harorati 

ta’sir  etganda  teridagi  issiq  sezuvchi  retseptorlarining  qo‘zg‘alishi  tufayli  ter 

ajralish  refleksi  paydo  boiadi.



Download 5.32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling