Odam fiziologiyasi
organizmda ikkita funksiyani
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
organizmda ikkita funksiyani bajaradi. Gormonning birinchi funksiyasi bu arterial va kapillarlarning silliq mushaklariga ta’sir yetkazib, ularning tonusini oshiradi, natijada arterial qon bosimi k o ‘tariladi. Ikkinchi funksiyasi esa antidiuretik ta’sir bilan b o g liq , buning natijasida buyrak naychalaridan qonga suvning qayta s o ‘rilishi kuchayadi. A.G.Ginesinskiyning aqidasiga к о ‘га bu yerda vazopressin gialuronidaza fermentining faolligini oshirib gialuron__ kislotasining parchalanishi kuchayadi. Buning natijasida buyrak naychalari suv o ‘tkazmaslik qobiliyatini y o ‘qotadi va suv qonga so ‘riladi. Bu gormon kam hosil b o ‘lsa, buyrak kanalchalarida birlamchi siydikning qonga so ‘rilish jarayoni buziladi. Natijada qandsiz diabet kasalligi sodir b o‘ladi. Bu kasallikda odam k o ‘p suv iste’mol qiladi va k o ‘p siydik ajratadi (bir kecha-kunduzda 5-10 litr va undan ham k o ‘p). Oksitotsin bachadon mushaklariga ta’sir yetkazib, uning qisqarishini rag‘batlantiradi. Oksitotsin yetishm ovchiligi tu g‘rukning buzilishiga olib keladi. Ayollarda oksitotsinning qondagi miqdori kamayib ketsa ham, tug‘ruk jarayoni yaxshi utishi mumkin. T u g ‘ruq vaqtida bachadonning c h o ‘zilishi oksitosinni qonga o ‘tishiga sabab b o 4ladi. Bu gormonning asosiy ta’siri sut bezlari y o 4llaridagi mioepitelial hujayralami qisqartirib, sut chiqishini ta’minlashdan iborat. Epiflz (g‘uddasimon bez) Epifiz bosh miya markazida, uchinchi qorincha tubida joylashgan. Uning diametri 3-4 mm, vazni 0,2 g. Unda ikkita gormon-melatonin va glomerulotropin ishlab chiqariladi. Melatonin gipofizning oraliq b oiagid an ajraladigan interm idln gormoni singari, odam organizmida pigment almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Bundan tashqari, epifizdan ajraladigan gormon gipofizning gonadotrop funksiyasini tormozlab, bolada vaqtidan ilgari b alog‘atga yetish jarayonini susaytiradi. Glomerulotropin gormon buyrak usti bezi p o ‘stloq qavatida sintezlanadigan aldosteron gormon sekretsiyasini rag‘batlantiradi. A m m o, bunday g ‘oya hamma tadqiqotchilar tomonidan tan olmagan. Epifizning funksiyasi bola 7 yoshga kirguncha kuchayib boradi, undan keyin uning faoliyati asta-sekin pasayib, b alog4atga yetish davri oldidan butunlay to 4xtaydi. Agar bu bezning funksiyasi oldinrok pasaysa, gipofizning gonadotrop funksiyasi kuchayib ketib, bolada vaqtidan ilgari balog‘atga yetish belgilari paydo b o ia d i. Epifiz ichki sekretsiyasi organizmning qorong‘ida va yorug‘da qancha vaqt b o iish ig a karab o ‘zgaradi. Epifizda melatonini hosil b o iis h i yorug‘da www.ziyouz.com kutubxonasi susayadi. Bir qancha hayvonlarda, jumladan kushlarda jinsiy laollikning mavsumiy xarakterda ekanligini shunga b o g ‘lashadi, chunki bahorda va yozda kun uzayganidan melatonin kam ajraladi, shu vaqtda jinsiy faollik ortadi. Epifizda bir talay serotonin ham bor, serotonindan esa melatonin hosil b o‘ladi. Y orug‘lik k o ‘p tushgan paytda serotonin hosil b o ‘lish kuchayadi. Epifiz ichki sekriyasini simpatik asab tizimi boshqaradi. Bezdagi biokimyoviy jarayonlar sikli kun va tun almashinuvini aks ettirgani sababli, bu siklik faollikni organizmning o ‘ziga xos “biologik soat” deb hisoblashadi. Qalqonsimon bez ichki sekretsiyasi Qalqonsimon bez yuksak gorrnonal faollikka ega b o ‘lgan yarim suyuq kolloid bilan to ‘la bez follikulalaridan iborat. Bez qon va limfa tomirlariga juda boy. Odamdagi qalqonsimon bez vazni o ‘rta hisobda 15-30 g yoki tana vaznming 0,05% ni tashkil etadi. Shunga qaramay, bu bezdan soatiga 5-6 1 qon utadi, bu-organizmdagi qonning hammasi demakdir (75-rasm). Qalqonsimon bezning ikkita gormoni ma’lum: tiroksin (tetrayodotronin)
triyodotronin. Bu gormonlar (tireoid gormonlar) organizmda yod va tirozin aminokislotasidan sintezlanadi. Qon plazmasidagi yodning 90-95% tiroksin tarkibida b o ‘ladi. Tireoid gormonlarning fakat 0,1% plazmada erkin holda b o ‘lib, qolgan qismi oqsillarga b o g ‘liq. Fakat erkin tiroksin fiziologik faollikka ega, ammo triyodotroninning faolligi tiroksinga nisbatan 4-10 karat yuqori. Zamonaviy axborotlarga ko‘ra odam va hayvonlar organizmida maxsus gorm on-tirokalsitonin mavjud. Bu gormon kalsiy almashinuvida ishtirok etadi. Tirokalsitonin qalqonsimon bez follikulalari tashqarisida parafollikullar hujayralaida hobil b oid d i. Uning ta’siri ostida qonda kalsiy miqdori kamayadi. Tirokalsitonin ta’sirida suyak to ‘qimasidan kalsiyning ajralishi to ‘xtaydi, ammo unda kalsiy zaxira b o iis h i oshadi. Tirokalsitonin suyak to ‘qimasini buziladigan osteoklastlar funksiyasiga salbiy ta’sir yetkazadi, ammo yangi suyak to‘qimasining hosil b o iish id a ishtirok etadigan osteoblastlar funksiyasini kuchaytiradi. Qalqonsimon bez gormonlarining tashilishi Qalqonsimon bezning asosiy qonda aylanib yuradigan gormoni tiroksin hisoblanadi. Tiroksindan tashqari : qonda oz miqdorda yana bitta gormon- triyodotronin ham bor. Ikki gormon ham qonda erkin holatda b o im a y , oqsillar bilan biriktirib, globulin fraksiyalar shaklida harakat qiladi. Tiroksin www.ziyouz.com kutubxonasi umumiy qon aylanish tizimiga kirib jigar hujayralari tomonidan ushlanib oladi va gormonal faollikka ega boMmagan glukuron kislotasi bilan juft birikmalar hosil qiladi, so ‘ngra o ‘t bilan m e’da-ichak y o ‘liga chiqariladi. Tiroksin bilan glukuron kislotasining juft birikmalar hosil qilishi natijasida gormon inaktivatsiya (nofaol) b o la d i. Bu mexanizm orqali tiroksinning qondagi miqdori m e’yordan oshmaydi. * * Tajribalarda radioaktiv yod ishlatib katta yoshdagi odam organizmida bir kecha-kunduzda 300 mkg tiroksin va triyodotronin parchalanishi aniklangan. Qalqonsimon bez funksiyasini boshqarilishi Tireotrop gormonlar va qalqonsimon bez sekretsiyasi orasida murakkab to ‘g*ri va qayta b o g ‘langan aloqalar mavjud: gipofizning tireotropin gormoni qalqonsimon bez gormonlar ishlab chiqishini rag‘batlantiradi, ammo qonda tireoid gormonlar miqdorining oshib ketishi gipofiz oldingi b o ‘lagidan ishlab chiqaradigan tireotrop gormonlar sckretsiyasiga tormoz beraai. Бипиан wNiiqaii, qonuagi yod miqdori va gormon hosil b lish jarayoni o ‘rtasida ham katta b og‘lanish borligi aniqlangan. Yodning o z miqdori gormon ishlab chiqarish jarayonini kuchaytiradi, k o ‘p miqdori esa unga tormozlovchi omil sifatida ta’sir etadi. Qalqonsimon bez afferent va efferent asab tolalariga boy. Simpatik asab tolalari orqali bezga keluvchi impulslar uning faolligini oshiradi. B ez hujayralariga doimo asab impulslari kelib turishi natijasida b^z, hujayralarining sekretsiyasi kuchayadi va qonga tiroksin gormoni ко-р chikkani uchun gipertireoz vujudga keladi, asosiy almashinuv ortadi, vazn, kamayadi, yurak urishi tezlashadi. Bosh miya retikular formatsiyasining turli qismlariga quyilgan elektrodlar orqali elektr toki bilan ta’sir etilganda ham qalqonsimon bezning qondagi anorganik yodni yutish tezligi o ‘zgaradi va qonga qalqonsimon bez gormonlari k o ‘p chiqadi, bu itlar ustidagi tajribalarda ko‘rsatib berilgan. Qalqonsimon bez funksiyasi refleks y o ‘li bilan boshqarilgani uchun havo sovuq vaqtda bu bez kuchliroq ishlaydi, natijada moddalar almashinuvi ortib, akklimatizatsiyaga yordam beradi. Markaziy asab tizimi oliy b o ‘limlarining qalqonsimon bezga ta’siri shu bilan isbot etiladi: qalqonsimon bez giperfunksiyasi b o ig a n odamlarda ruhiy kechinmalar, ayniqsa xursandchilik va qafagarchilik, turmush kiyinchiliklari busiz ham jadal ishlayotgan qalqonsimon bez faoliyatini reflek& y o i i bilan kuchaytirib, kasallikni kcskin darajada z o ‘riqtiradi. Adenogipofizdan chiqadigan tireotropin qalqonsimon bez faoliyatini boshqaradi. Bu gormon tireoglobulinning parchalanishini kuchaytiradi, bezga www.ziyouz.com kutubxonasi yod kelishini va gormonlar sintezlanishini oshiradi, bez hujayralarini kattalashtiradi va k o ‘paytiradi. Gipofizdan tireotrop gormon chiqishini gipotalamus yadrolari boshqaradi. Bu jarayon qondagi tiroksin va tetrayodotronin miqdoriga b og‘liq. Qonga tiroksin yuborilsa tireotrop gormon chiqishi susayadi. Gipotalamus yemirilganda bu reaksiya yuz bermaydi. Shunday qilib, qalqonsimon bez faoliyatining gormonlar orqali boshqarilishini ham asab tizimi nazorat qiladi. Shu dalillardan anglashiladiki, asab tizimi qalqonsimon bez faoliyatini ikki xil y o ‘l bilan boshqara oladi: bezni innervatsiya qiluvchi simpatik asablar orqali bevosita impulslar yuborib va bundan tashqari, gipofizdan tireotrop gormon chiqishini k o ‘paytirib, bez funksiyasini boshqaradi. Gipofizning oldingi b o ‘lagidan tireotrop gormon ortiqcha chiqishi sababli qalqonsimon bez giperfunksiyasi vujudga keladi, deb faraz qilish mumkin. Qalqonsimon bez gorm onlarining flziologik ahamiyati Qalqonsimon bez tireoid gormonlari (tetrayodotronin, triyodotronin) markaziy asab tizimi oliy asab faoliyati, organizmning o ‘sishiga va rivojlanishiga hamda turli moddalar almashinuvi jarayonlarida juda muhim rol o ‘ynaydi. Bir kecha-kunduzda 0,3-0,5 mg chamasi tiroksin ajraladi. Tiroksin shu qadar oz chiqishiga qaramay, organizmdagi bir qancha muhim jarayonlarga ta’sir etadi. U m oddalar almashinuvini, ayniqsa y o g iar almashinuvini kuchaytiradi. Hayvon organizmiga ozgina tiroksin kiritilsa, qisqa vaqtda 70% gacha y o g ‘ini y o ‘qotishi mumkin. 1 mg tiroksin kiritilganda odam yana 1000 kkal ni q o ‘shimcha sarflaydi. Modomiki shunday ekan, asosiy almashinuv darajasi qalqonsimon bezning qanday ishlayotganini bildiiuvchi eng muhim ko rsatkich b o ‘lib xizmat qiladi. Oshgan yoki kamaygan asosiy almashinuv qalqonsimon bez faoliyatidagi patologiyani aniqlash uchun muhim k o ‘rsatkichdir. Tireoid gormonlar qonga k o ‘proq chiksa, moddalar almashinuvi va energiya sarfi kuchayadi, oqsil g ‘oyatda k o ‘p parchalanadi, binobarin, buyraklardan azot chiqishi ham kuchayadi: jigardagi glikogen kamayadi, chunki glikogendan z o ‘r berib glukoza hosil b o ia d i va qonga o ‘tadi, natijada qondagi qand miqdori (foiz hisobida) oshib ketadi. Tiroksin kam chiqsa, moddalar almashinuvi va energiya sarfi kamayadi, oqsillar kamroq parchalanadi, jigardagi glikogen esa k o ‘payadi. Tireoid gormonlar markaziy va vegetativ asab tizimining faoliyatiga ta’sir etadi. Bu gormonlar ortiqcha chiqqanda markaziy asab q o ‘z g ‘aluvchanligini oshadi va ruhiy hayajon kuchayadi, yurak urushi tezlashadi, kishi hadeb terlaydi va hokazo. www.ziyouz.com kutubxonasi Itlarda uzok vaqt davomida tiroksin, triyodotronin gormonlarning kiritilishi oqibatida markaziy asab tizimi q o ‘z g ‘aluvchanligi oshadi, pay rcflekslari kuchayadi, q o ‘l-oyoq titrashi (trcmori) paydo b o ‘ladi. Qalqonsimon bezni olib tashlashi natijasida harakat faoliyati pasayadi, muhofaza reaksiyalari susayadi. Shu itlarga tiroksin kiritilishi ulaming harakat faoliyatini orttiradi, ilgari bez olib tashlagandan keyin gormonlarni kiritilishi y o ‘qolgan shartsiz reflekslarning tiklanishiga sabab b o ‘ladi. Tireoid gormonlar oliy asab faoliyati jarayonlariga ham ta\sir etadi. Masalan, itlarda qalqonsimon bezi olib tashlansa shartli reflektor faoliyati buziladi, yoki boshqavatdan qiyinchilik bilan hosil b o ‘ladi. Ularda ilgari hosil b o ‘lgan shartli reflekslar qalqonsimon bez olib tashlagandan keyin umuman y o ‘q b o ‘ladi yoki tormozlanib qoladi reflekslami qaytadan hosil qilish zaruriyati tug‘iladi. Tireoid gormonlar^ kigit^ganda bosh miya p o \stlo g ‘i q o‘z g ‘aluvchanligi osfftb, shartli reflektor faoliyati o ‘z m e’yoriga qaytadi. Bundan tashqari, tireoid gormonlar organizmning o ‘sishiga va rivojlanishiga ta’sir etadi. Gormonlar yetishmaganda organizm umuman sust o ‘sadi (77-rasm), soch va tirnoqlarning o ‘sishi buziladi. Qalqonsimon bez faoliyatining buzilishi ikki xil b olad i: giperfunksiya va gipofunksiya. Qalqonsimon bez giperfiinksiyasi B ez faoliyati kuchayganda Bazedov
yoki tireotoksikoz degan kasallik paydo b o ‘ladi. XlX-asrning 60-yillarida Bazedov va Girevs bu kasallikni tasvir etib, uning asosiy belgilarini k o ‘rsatib o ‘tgan: qalqonsimon bez kattalashadi (Bazedov b o ‘q o g ‘i), k o ‘z chaqchayadi (76-rasm), yurak tez-tez uradi, asab tizimining q o ‘z g ‘aluvchanligi oshadi, bemor tez hayajonlanadigan b o ‘lib qoladi, asosiy almashinuv va tana harorati ortadi, ovqatni k o ‘p iste’mol qiladi va shu bilan birga ozib ketadi. Kishi juda serzarda b o ‘lib, har narsadan ch o ‘chib turadi, doim o besaranjom, sertashvish b o la d i va hokazo. Modda almashinuvi kuchayadi va energiya k o ‘proq sarf b o ‘ladi, shuning natijasida odam ozib ketadi. Bemor tez charchaydigan b o ‘lib qoladi va hadeb terlaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi 75-rasm. Odam qalqonsimon b e z i 76-rasm. Bazedov kasalligi bilan o g ‘rigan bemor. Chapda - operatsiyagacha, o ‘ngda - operasiyadan keyin tez orada (N.A.Shereshevskiydan) 77-rasm. Bir vaqtda tug‘ilgan ikki it. 0 ’ng tomondagisi tug‘ilgandan keyin tez orada qalqonsimon bez olib tashlangan. Chiap tomondagisi normal it. Gipertireoz ozgina b o ‘lsa Bazedov kasalligining xarakterli belgilari b o‘lmaydi: k o ‘z chaqchaymaydi, bemor ozmaydi, asabiy b o ‘lmaydi, buqog‘i k o‘rinmaydi va hatto paypaslanganda ham sezilmaydi. Bunday hollarda asosiy almashinuv kuchayadi, organizm ish vaqtida so g io m odamlarga nisbatan k o ‘proq energiya sarflaydi, dam olganda moddalar almashinuvi tinchlik holatidagi miqdorga sekin qaytadi, yurak tez uradi va qonda yod www.ziyouz.com kutubxonasi k o‘payadi. Bemorlarda pay refleksi kuchayadi, ba’zan mushaklar titraydi. Ular kuydi-pishdi, seitashvish b o ‘lib, ba’zan o ‘zini tuta olmaydi. Qalqonsimon bez gipofunksiyasi Qalqonsimon bez yetarli ishlamaganda g ‘oyat jiddiy kasalliklar yuzaga chiqadi. Miksidema bilan kretinizm shu jumladandir. M iksidema yoki xom semizlikda asosiy almashinuv 30-40% kamayib ketadi. Qisman y o g 4 to 4qimasida y o g 4 k o 4payishi, asosan esa to ‘qima suyuqligining ortishi natijasida tana vazni oshib ketadi. Miksidemaning lotincha tarjimasi “shilimshiq shish” demakdir. Oqsillar almashinuvining buzilishi sababli a’zo va to 4qimalaming hujayraaro b o ‘shliqlarida musin va albuminlar k o ‘payib ketadi. Oqsillar to ‘qima suyuqligining onkotik bosimini oshiradi. Shu sababli to ‘qimalarda, ayniqsa ieii osti kletchatkasida suv ushlanib qoladi, to ‘qimalarda shilim shiq shish paydo b o ‘ladi. Miksidema b o ‘lgan bemorlarning (78-rasm) terisi quruq, d ag‘al, tuki to‘kilib ketadi, modda almashinuvi deyarli 25% pasayadi. Normal ruhiy faoliyat, jinsiy bezlam in g'faoliyati buziladi, xotinlar hayz k o ‘rmaydigan b o iib qoladi. Davosi - uzoq vaqt tiroksin iste’mol qilishdan iborat, buning natijasida organizmning normal funksiyasi anchagina tiklanadi. Kretinizm. Odamning bolalik davrida qalqonsimon bez yetarli ishlamasa, y a ’ni gipofunksiyaga uchrashsa, kretinizm (gipotireoz) dcgan kasallik ro‘y beradi. Bu xastalikning xarakterli belgilari shuki, bola b o 4yi o ‘smay qoladi, ba’zan unda idiotizm Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|