Oddiy va murakkab efirlar

Oddiy aromatik efirlar yoki oddiy fenol efirlar.
Oddiy aromatik efirlar fenolning gidroksil guruppasidagi vodorod atomining radikallariga o’rin almashinishidan hosil bo’ladi.

fenolatga galoid alkillar ta’sir ettirib aromatik efirlar olinadi.

C₆H₅ONa + RI C₆H₅OR + NaI
Aromatik efirlardan dimedrol tibbiyotda ko’p ishlatiladi.


MURAKKAB EFIRLAR.
Karbon kislotalarning murakkab efirlarini kislota molekulasidagi gidroksil gruppa vodorodining uglevodorod radikaliga almashinuvidan hosil bo’lgan mahsulot deyish mumkin.

Murakkab efirlar tuzlarning nomi kabi nomlanadi. Masalan , sirka kislotaning etil efiri – etilasetat , butil efiri – butilasetat deb ataladi:


Etil atsetat butil asetat
Murakkab efirlarning yig’iq formulasi karbon kislotalarning yig’iq formulasiga tengligi uchun ularning izomeri hisoblanadi.
Masalan:



Tabiatda uchrashi va olinishi. Murakkab efirlar tabiatda juda keng tarqalgan bo’lib, o’simlik va hayvonlar hayotida muhim rol o’ynaydi. Ular o’simlik va hayvon organizmida , ayniqda , yog’lar tarkibida bo’ladi. Yog’lar uch atomli spirt – gliserinning va turli kislotalarning , asosan, stearin palminit , olein kislotalarning murakkab efirlaridir.
Murakkab efirlar spirtlarga kislota xlorangidridi yoki angidridlar ta’sir ettirib olinadi. Kislota tuzlariga galoidalkillar ta’sir ettirilganda ham murakkab efirlar hosil bo’ladi:

Murakkab efirning hosil bo’lish reaksiyasi eterifikatsiya (lotincha alter–efir ) reaksiyasi deyiladi.

Bu reaksiyaning kinetikasi N. A. Menshutkin (1877-1891) va uning shogirdlari tomonidan batafsil o’rganilgan. Eterifikatsiya reaksiyasi qaytar reaksiyadir. Hosil bo’lgan murakkab efir bilan suv reaksiyaga kirishib , spirt va kislota hosil qiladi. Eterifikatsiya reaksiyaga teskari boradigan bu reaksiya gidroliz yoki sovunlanish deyiladi. Reaksiya boshlangandan keyin ma’lum vaqt o’tgach , muvozanat qaror topadi. Reaksiya unumini oshirish uchun hosil bo’lgan suv yoki efirni haydash bilan reaksiya sferasidan chiqarish yoki spirt va kislotani ortiqcha olish kerak.
Spirtlarning eterifikatsiya reaksiyasiga kirishish xususiyati birlamchi spirtlardan uchlamchi spirtlarga tomon pasaya boradi.
Etirifikatsiya reaksiyasida spirt molekulasidan gidroksil guruppaning vodorodi, kislota molekulasidan gidroksil ajralib chiqadi. Reaksiyaning bunday sxema bilan borishi bir necha tajribalar orqali aniqlangan. Benzoy kislotaga tarkibida kislorodning og’ir izotopi O¹⁸ bo’lgan metil spirt ta’sir ettirilganda hosil bo’lgan suvda kislorodning og’ir izotopi topilmagan. Demak, reaksiya quyidagi sxema bo’yicha boradi :