Oilaviy munosabatlarning bola shaxsida ijtimoiy

Ёшларга ижтимоий-психологик хизмат кўрсатиш маркази 
umumiylik, umumiy qarashlar majmuasi mavjud emas. Jumladan, V.AKruteskiy o’z 
asarida irodaviy sifatlar tarkibiga sobitqadamlik, mustaqillik, qat'iyatlilik, sabr-
toqatlilik, intizomlilik, dadillik, jasoratlilik va tirishqoqlikni kiritadi. P.M.Yakobson 
bo’lsa, irodaning muhim sifatlarini mustaqillik, qat'iyatlilik, tirishqoqlik, o’zini 
uddalashga ajratadi. Insonda namoyon bo’ladigan irodaviy sifatlar sarasiga A. I. 
Shcherbakov mana bularni kiritadi: sobitqadamlik va tashabbuskorlik, tashkillashganlik 
va intizomlilik, urinchoqlik va tirishqoqlik, dadillik va qat'iyatlilik, chidamlilik va o’zini 
uddalashlik, botirlik va jasoratlik. Lekin aksariyat ilmiy psixologik adabiyotlarda 
irodaviy sifatlar qatorida "ishonch" atamasi sanab o’tilmaydi. Shunga qaramasdan, 
ishonch iroda sifati tariqasida tadqiq etilishiga shaqlidir. Buning uchun A.I.Shcherbakov 
tadqiqotidan namuna keltirishning o’zi yetarlidir. Tadqiqotchining ta'kidlashicha, bir 
talabaga institutni qisqa vaqt ( fursat) ichida tugatish taklif qilingan, lekin sinaluvchi bu 
159 ishni uddasidan chiqa olmaslikni oshkora bildirgan. Shundan so’ng eksperimentator 
talabada o’z kuchiga ishonch uyg’otishga maqsad qilib qo’ygan va unda irodaviy zo’r 
berish, qiyinchiliklarni yengish vositalarini shakllantirgan. Buning natijasida talaba o’z 
maqsadiga erishishga muharraf bo’lgan. Bunga o’xshash tajribalar boshqa 
tadqiqotchilar tomonidan ham o’tkazilganligi ilmiy adabiyotlarda uchraydi. Shuning 
uchun ham o’z kuchiga ishonch psixologik hodisa sifatida o’rganilishi ko’pchilikni 
qiziqtiradi, chunki kuchli irodaviy zo’r berish qanday omillar bilan hartlanganligini 
kashf qilish muhim ilmiy muammo shisoblanadi. Xuddi shu bois Hozirgi zamon 
psixologiyasining irodaga oid nazariyasi zaifligi tufayli irodaviy sifatlarni tasniflashning 
asosiy tamoyili (prinsipi) ishlab chiqilmagandir. Ushbu psixologik muammoni shal 
qilish maqsadida V. K. Kalin irodaviy sifatlarni tasniflashga (klassifikasiyalashga) qaror 
qiladi. Uning nuqtai nazaricha, bazal irodaviy sifatlar irodaviy jarayonlar asosida 
vujudga keladi, ammo bunda uning intellektual va axloqiy jabshalari ishtirok etmaydi. 
U bazal sifatlarni aniqlash uchun ongning quyidagicha namoyon bo’lishini tanlaydi: A) 
faollik darajasining ortishi; B) zarur bo’lgan faollik darajasini quvvatlash; V) faollik 
darajasining pasayishi. Ana shulardan kelib chiqqan holda tadqiqotchi quyidagi 
sifatlarni mulohaza uchun tavsiya qiladi; g’ayratlilik, chidamlilik, vazminlik. Agarda bu 
jarayonda intellektual negiz ishtirok etmasa, shu narsani tushunib bo’lmaydi, qaysi shal 

---