Oli\' va o•rta maxsus ta'lim vazirligi o•rta maxsus

DAVRIY SISTEMA

3.1- §. D.I. Mendeleyevning davriy qonuni

XVI I I asr oxirlarida fanda 25 ta element ma'lum bo'lib, XIX asming I choraklarida yana 19 ta element kashf qilindi. Element­ laming kashf qilinishi bilan ulaming atom massalari, fizik va kimyo­ viy xossalari ham o'rganib borildi. Elementlar haqidagi va ular­ ning birikrnalari haqidagi ma'lumotlar esa kimyogarlar oldiga barcha elementlami gruppalarga ajratish (klassifikatsiya qilish) vazifasini qo'ydi. D.I. Mendeleyevdan ilgari olirnlar (1789-yilda A. Lavuazye, 1812-yilda Berselius, 1829-yilda Debereyner, 1863-yilda De­ Shankurtura. 1863-yilda Nulende, 1864-yilda Meyer va b.) faqat o'xshash elementlami bir-biriga taqqoslaganlar. Ular kimyoviy elementlaming ko'pchilik xossalarini ulaming valentligi va ekvi­ valenti belgilaydi deb hisoblashgan hamda har qaysi elemcntni alohida boshqa element bilan aloqasi bo'lmagan holda olib qarash­ gan. Natijada elementlar orasida uzviy bog'lanish borligini topa olmaganlar.
DJ. Mendeleyev elementlaming bir-biriga o'xshamaydigan ta­
biiy gruppalarini, aniqrog'i, xossalari bir-biriga teskari bo'lganlarini, masalan, galogenlar bilan ishqoriy metallami o'zaro taqqoslab, atom massalarining qiymatlari o'zgarishiga qarab, elementlar xos­ salarining davriy ravishda o'zgarishini aniqladi.
D.I. Mendeleyev o'zining «Osnovi ximii» kitobida shunday yoz­ gan edi: <. D.I. Mendeleyev o'sha zamonda ma'lum bo'lgan barcha elementlami ulaming atom massalari ortib borishi tartibida bir qatorga joylashtirganda elementlaming xossalari 7 ta, 17 ta va 31 ta elementdan keyin keladigan elementlarda takrorla­ nishini, ya'ni davriyJik borligini ko'rdi.
1869-yilda D.I. Mendeleyev tabiatning muhim qonuni bo'lgan kimyoviy elementlaming davriy qonunini kashf etdi. U o'zi kashf qilgan davriy qonunni quyidagicha ta'riflaydi: oddiy moddalar (element/ar)ning xossa/ari, shuningdek, e/ementlar birikma/arining shakl va xossa/ari elementlaming atom og'irlik/ariga davriy rav-
ishda bog'liqdir. Masalan litiydan fto[Sa o'tilganda atom og'irlik ortib borishi bilan elem ntlar va ular irikmalarining kimyoviy xossalari ma'lum qonuniyat bHan o'zganb ?Oradi. Litiy tipik me­ tall bo'lsa, undan keyingi berilliy eleme_nt1da metallik xossalari ancha kuchsiz ifodalangafl. Bor element, esa metallmasdir. Ug­ leroddan boshlab ftorgacha metallmaslilc. xossalari kuchayib boradi. Ftor eng tipik metallmasdir. Ftordan keyingi element natriy (u vaqtda neon elementi ma'lum emas edi) o'z xossalari bilan litiyga o'xshaydi. Ularning oksidlari ( Na ₂0 va Li₂0 ) ham bir-biriga
o'xshaydi.
Mendeleyev davriy qonunni kashf etishda elementlaming atom og'irlik qiymatlari va fizilc.-kimyoviy xossalariga e'tibor berdi. U davriy qonunni to'la namoyon qilish uchun berilliy, lantan, in­ diy, titan, vanadiy, erbiY, seriy, unm, t?riy, xrom element­ larining o'sha vaqtda qabul qilingan atortl og'1rliklarini 1,5-2 marta o'zgartirishni hamda kob.iltni nikeldal'I, tellumi yoddan, argonni esa kaliydan oldinga joylasJ1tirish Jozimli i va, nihc:,yat, 11 element (fransiy, radiy, aktiniy, skandiy, galltY, germamy, protaktiniy. poloniy, texnetsiy, rcniy, astat)ning ashf qilinishi kerakligini oldindan aytib berdi. Ulardan uchtasi, ya'ni skandiy (ekabor). galliy (ekaaluminiy), gennaniy (ekasilitsiyning) barcha kimyovi) va fizik xossalarini batafsil bayon qilib berdi. Galliyni 1875-yilda Lekok de Buabodran, skandiyni 1879-yilda Nilson va germaniyn: I 886-yilda Vinkler kashf ctdi. Bu eJementlaming atom massasi v;: fizik-kimyoviy xossalari o'rganilgandan keyingina Mendeleyev­ ning oldindan qilgan bashorati tasdiqlaJ'ldi. Bu olimlami D.I. Men­ deleyev «Davriy qonunning haqiqiy tasdiqlovchilari-. deb atadi.