Oli\' va o•rta maxsus ta'lim vazirligi o•rta maxsus

X= 12· 26,4= 7, 2 g.
44
Yongan modda tarkibidagi vodorod og'irligini topaylik:
18 g H ₂O da 2 g H ₂ bo'lsa,
16.2 g H₂O day g H ₂ bo'ladi.

_X=16_-._,2-_s2_-=I
' ⁸g

3. 
   Yongan organik modda tarkibida uglerod hamda vodoroddan tashqari kislorod elementi bor yoki yo'qligini aniqlaymiz:
   

7,2 g C + 1,8 g H ₂ = 9 g CxH_v
13,8 g - 9 g = 4,8 g
Demak, organik modda tarkibida 4,8 g kislorod ham bor ekan. Yongan organik modda tarkibida 7,2 g uglerod, 1,8 g vodorod va 4,8 g kislorod bor ekanligiga iqror bo'ldik.

3. 
   Endi modda tarkibidagi uglerod atomlari sonini x, vodorod­ nikini y va kislorod atomlarining sonini z bilan belgilaymiz. So'ngra x, y, z laming nisbatlarini topamiz:
   

X : y : Z = ; : '; ⁸ : : = 0, 6 : I,8 : 0, 3
Tenglamaning o'ng tomonini eng kichik son 0,3 ga bo'lsak, u holda x: y: z = 2 : 6 : I kelib chiqadi. Demak, birikmaning eng oddiy formulasida ikki atom uglerod, 6 atom vodorod va bir atom
kislorod bor deyish mumkin: C₂ H₆O. Bu formula asosida birikma­ ning molekular massasini topamiz. U 46 ga teng bo'ladi. Birik­ maning molekular massasi bilan masalaning shartida bcrilgan molekular massani taqqoslaymiz. Agar ular bir-biriga teng bo'lsa, moddaning haqiqiy formulasi bilan uning eng oddiy formulasi orasida farq bo'lmaydi. Bizga berilgan misolda shu holni ko'ramiz. Demak, birikmaning haqiqiy formulasi C₂ H₆O bo'lishi kerak.

1.4- §. Moddalarning foiz tarkibini hisoblash

Kimyoviy formulasi noma'lum birikmaning foiz tarkibi kimyoviy analiz yo'li bilan topiladi. Agar moddaning formulasi ma'lum bo'lsa, bu birikmaning molekular massasini va tarkibidagi ele­ mentlaming og'irlik miqdorini topishimiz mumkin.
Misol: kaliy nitrat KN O₃ ning foiz tarkibini hisoblang.
Yechish. Birikma tarkibidagi kaliy, azot, kislorodning foiz miq­ dorini hisoblash uchun. avval. shu birikmanihg molekular mas­ sasi hisoblab chiqariladi:

M = 39. I · I + 14 + I 6 · 3 = IO1, I
So'ngra IO1.1 og' irlik qismni I 00% deb, kaliy, azot va kislorod­ ning foiz miqdori topiladi.
Kaliyning foiz miqdorini topaylik:
101,l - l00%
39,l g-x%

bundan



x =
^{39 1} 100

• 
  IO^· I.I
  

= 3_, 8 674% K

Azotning foiz miqdori:
IOl,l - l00%
l4-x%

bundan
x = ^{14 100} = 13 845% N

·
IOI.I '

Kislorodning foiz miqdori:
101, I - l00%
48-x%
bundan _48-100

x = -
I⁰1.1
=47,478%0.

2.1- §. Atom-molekular ta'limot

Qadimgi yunon faylasufi, materialist Levki p va uning shogir­ di. yunon faylasufi Demokrit modda bir-biridan bo'shliq fazo bilan ajralgan juda ham mayda zarrachalardan tashkil topgan, de­ gan ta'limotni ilgari surgan edi. Ular bunday zarrachalami «atom­ lar» deb atab, birinchi bo'lib «atom» so'zini fanga kiritdilar. Lekin ular o'z ftkrlarini isbotlash uchun ilmiy dalillar keltira olma­ ganlar, faqat faraz qilganlar, xolos. XVI asming boshida fransuz olimi P.Gassendi tarixda unutilib ketgan «atom» tushunchasini yana fanga kiritdi. P.Gassendi «moddalar atomlardan tuzilgan, atomlarning birikishidan molekula hosil bo'ladi» deb «molekula» atamasini birinchi bo'lib fanga kiritdi. 1741- yilda M.V. Lomono­ sov atom-molekular tasavvurlarni rivojlantirib, muntazam tabiiy­ ilmiy sistemaga soldi.
Atom-molckular ta'limotning mohiyati quyidagilardan ibo­ rat:
I ) barcha moddalar juda mayda zarrachalar - atomlardan tarkib topgan. Bu zarrachalar muayyan kimyoviy xossalarga ega bo'lib, ayrim qismlarga boshqa bo'linmaydi;

2. 
   molekulalar to'xtovsiz harakatda bo'ladi;
   
3. 
   atomlarning biror miqdoriy qonuniyat bilan o'zaro biri­ kuvidan murakkab zarrachalar hosil bo'ladi;
   
4. 
   atomlaming muayyan massa va o'lchami bor;
   
5. 
   har bir moddaning tarkibini uning molekulasi tarkibi bi­ Ian ifodalash mumkin;
   
6. 
   oddiy moddalaming molekulalari bir xii atomlardan, mu­ rakkab moddalaming molekulalari esa har xii atomlardan tuzil­ gan.
   

XVII I asrdan to XIX asrning boshlarigacha atomlar eng oddiy (elementar) zarracha hisoblanib keldi. Bu davrda atomlaming mavjudligi ham olimlar uchun isbotlanmagan fikr edi, xolos. Lomonosovdan keyin 1802-1808- yillarda kimyoda atom haqida­ gi ta'limotni ingliz olimi Dalton yaratdi. Lomonosovning atom­ molckular ta'limoti bilan Daltonning atom hc\qidagi ta'limoti oras­ ida ancha farq bor:
2 Anorganik kimyo

1. 
   Lomonosovning fikricha, oddiy moddalar ham molekula­ lardan tuzilishi mumkin. Dalton ta'limotida esa oddiy moddalar faqat ayrim atomlardan tuzilgan dcyilib, xato qilinadi.
   

2. 
   Lomonosov molekulada yangi sifatlar hosil bo'lishini to'g'ri tushuntira oldi. Dalton esa molckulani atomlarning mexanik to'dalanishi deb qaradi.
   
3. 
   Lomonosov atom hamisha harakatda deb qarab, materiyani harakat bilan birgalikda tasavvur etgan bo'lsa, Dalton atomni harakatdan tamomila xoli, harakatsiz, deb tasavvur qildi. Dalton­ ning ta'limoti Lomonosov ta'limotiga qaraganda birqadam orqaga chekinish edi.
   

Lekin Daltonning xizmati shundaki, u kimyoda ,,element",
,,atom og'irliklari" degan tushunchalarning katta ahamiyatga ega ekanJigini angladi va o'sha vaqtda ma'lum bo'Jgan elementlarning atom og'lrliklarini aniqlashga urindi.
1860- yilda Karlsruyeda (Germaniya) bo'lib o'tgan xalqaro kimyogarlar s'yezdida olimlar moddaning atom-molekular tuzilishi ta'limotini qabul etib, molckula va atomga quyidagi ta'riflami ber­ dilar.
Moddaning eng kichik va mustaqil mavjud bo'la o/adigan zarra­
chasi mo/ekula deb ataladi.
Murakkab va oddly molekulalaming tarkibiga kiruvchi element­ laming eng kichik za"achasi atom deb ataladi.