Oli\' va o•rta maxsus ta'lim vazirligi o•rta maxsus

ZO. Ozon o'zining qanday xossalari bilan kisloroddan farq qi­ ladi? Tegishli reaksiyalaming tenglamalarini yozing.
Zl. Havo qanday qilib suyuqlantiriladi?

11.1- §. Besbincbi gruppa elementlarining
umumiy tavsifi
Bu gruppaga azot - N, fosfor - P, mishyak - As, surma - Sb hamda vismut - Bi elementlari kiradi. Bu elementlar atomlari­ ning sirtqi qavatida beshtadan elcktron bo'lib, ikki elektron s­ pog'onachada, uchta elektron p- pog'onachada turadi. s- elektron­ lar juftlangan, p- elektronlar esa yakka elcktronlardir. Atom g'a­ layonlanganida juftlashgan s- pog'onachadagi elektronlaming biri d- pog'onachaga o'tadi; yakka elektronlar soni beshtaga yctadi. Bu elementlar shu juftlashmagan beshta elektronini berib, musbat besh valentli birikmalar hosil qiladi. Elementlar uchta elektron biriktirib olishi ham mumkin, natijada manfiy uch valentliga ay­ lanadilar.
Elementlar tartib raqamining ortib borishi bilan elcktronga moyilligi kamayib boradi, ya'ni azotdan vismutga o'tgan sari me­ tallik xossalari ortib, metallmaslik xossalari kamayadi.
Azot gruppasidagi elementlarning elektronlar biriktirib olish xususiyati oltinchi va yettinchi gruppalardagi tegishli elementlami­ kiga qaraganda ancha kuchsizdir. Elektr manfiyligi nisbatan kichik bo'lganligi tufayli ulaming vodorod bilan bog'lanishi vodorod­ ning oltinchi va yettinchi gruppa elementlari bilan bog'lanishidagiga qaraganda kamroq qutblangan. Shuning uchun azot gruppasidagi elementlaming vodorodli birikmalari suvdagi eritmalardan vodo-
rod ionini ajr.ttib chiqara olmaydi. NH ₁• PH₃ , A3, SbHJ' Bi H ₃
birikmalaming suvdagi eritmalari kislotali xossaga ega emas.
Azot gruppasidagi elementlarning xossalari

Nl	Xossalari	N	p	As	Sb	Bi
I	Tanib raqami	7	15	33	51	83
2	Valent elektronJari	2s-2p3	3s23l	4s24p ^1	5s25,t	6 /-6p ^1
3	Atom mdiusi,	0,71	1,3	I .48	1,60	1,8
4	Nisbiy elektromanfiyligi	3.07	2,1	2.2	1.82	1,67

Davomi

5	Atomning ion- lanish energiyasi, cV	14.5	10,5	9,8	8,6	7,3
6	Suyuqlanish tcmperaturasi, ·c	-209,86	44,1 (oq)	817	630,5	271,3
7	Qaynash temperaturasi, ·c	-195,8	287,5	633	1635,5	1560
8	Solishtirma massasi. ^2/sm ^1	1.2506	1,828 (oq)	5,72	6,69 kristall	9,8
9	0 ^Ion^radiusi,A	1.48	1.86	1,91	0,92	1,20
10	Yer po'stlog'idagi og'irlik foizi	J0-l%	8·10-l%	5·10 %	4·10'%	2·10'%
11	Birikmalardagi oksidlanish darajasi	-3, +), +2, +3, +4. +5	-3, +5,+3, +4, +)	-3, +3, +5	-3, +3, +5	-3, +3, +5

11.2- §. Azot
Azotning tabiatda uchrashi. Azot nomi grekcha «azos» so'zidan olingan bo'lib, uning ma'nosi hayotiy emas demakdir. Metallar berk idishda qizdirilganda havoning bir qismi metal! bilan birik­ masdan ortib qolishini 1756-yilda M.V.Lomonosov, 1772-yilda A.Rezerford tajriba asosida isbotladilar. 1774-1775-yillarda Lavuazye Lomonosovning azot ustida qilgan tajribalarini simob clcmcntlari bilan takrorlab, yonishdan ortib qolgan gaz havoning beshdan to'rt qismini tashkil etishini aniqladi va bu ortib qolgan gazni azot deb atadi.
Azot tabiatda erkin holda va birikma holida uchraydi, kimyoviy belgisi N. Og'irlik jihatdan havoning 75,5% ni azot tashkil etadi.
Azotning anorganik birikmalari Chilida natriyli selitra (N aN 0 ₃) holida uchraydi. Tuproqda ham oz miqdorda azot birikmalari bo'ladi. O'simlik va hayvonlar organizmidagi organik birikmalar (gemog­
lobin, xlorofill, vitaminlar, oqsil moddalar) tarkibida ham azot
bo'ladi. Demak, azot hayot uchun eng zarur elementlardan biridir. Mashhur olim mikrobiolog V.L.Omelyanskiy so'zi bilan ayt­ ganda «Azot biologik nuqtayi nazardan eng asl metallardan ham
aslroqdir».
1'71