Oli\' va o•rta maxsus ta'lim vazirligi o•rta maxsus

3.3- §. Davriy qonunning hozirgi zamon ta'rift va davriy sistemaning ahamiyati
Atomlaming tuzilishi haqidagi ta'limot davriy qonunning chu­ qur fizik ma'nosini ochib berdi. llgari atomning asosiy xarakteris­ tikasi atom massasi deyilgan bo'lsa, hozirgi vaqtda atomning asosiy xarakteristikasi atom massasi emas, balki yadroning musbat za­ ryadidir. Yadroning zaryadi atomning elektron qobig'idagi elek­ tronlar sonini, qavatning tuzilishini, shu bilan elementning bar­ cha xossalarini va uning davriy sistemadagi o'mini belgilab beradi.
Davriy qonunning hozirgi zamon ta'rifi quyidagicha: kimyoviy e/ement/arning xossa/ari, shuningdek, elementlar birikma/arining shakl va xossa/ari atom yadrolari zaryadining katta/igiga davriy ravishda bog'liqdir. Qonunning yangi ta'rifi davriy sistemaning to'g'riligini tasdiqladi. Masalan, D.I. Mendeleyev davriy sistema­ ni tuzishda: Ar (39, 948) - K (39, 102), Co (58,933) - Ni
(58,71). Te (127,6) - J ( 126,94) yuqorida yozilgan elementlaming o'mini almashtirib qo'ydi. Bu uchjoyda elementlamingjoylashuvi atom massasining ortib borish tartibiga mos kelmaydi.
Atomlaming tuzilishi haqidagi ta'limot bunday chetga chiqish­ lami izohlab berdi. Chunki elementlaming xossalari atom mas­ sasiga emas, balki yadro musbat zaryadining kattaligiga bog'liq. K (19) ning yadro zaryadi Ar (18) ning yadro zaryadidan. Ni (28) ning yadro zaryadi Co (27) ning yadro z.aryadidan, J (53) ning yadro zaryadi Te (52) ning yadro zaryadidan katta ekan. Shunday qilib, D.I. Mendeleyev uch joyda elementlarning o'mini almashtirib to'g'ri ish qilganligi tasdiqlandi. D.l. Mendeleyevning davriy qonuni, N.D. Zelenskiy aytganidek, «Koinotdagi barcha atomlar o'zaro bog'liqligining kashf etilishi>> bo'ldi. Davriy qonun kashf etilishi bilan kimyoda ilmiy bashorat qilish mumkin bo'ldi. Yangi elementlar borligini, bu elementning birikmalarini oldin­ dan aytishga hamda xossalarini bayon qilishga imkoniyat tug'ildi. Masalan, D.I. Mendeleyev 1870-yilda 32-raqamli elementni eka­ silitsiy deb, uning xossalarini, birikmalarini oldindan bayon qildi. Nemis olimi Vinkler 1886-yilda bu elementni kashf etdi va uni o'z vatani nomi bilan germaniy deb atadi.

1870-yilda D. I. Mendeleyev aytgan ekasilitsiy				1886 yilda shu keyin VinkJer	element topilgandan aniqlagan germaniy
I. A= 72				A=72 C = 5,35 GeO 1 Oksid.sol.og' = 4,701 GeC l4 - suyuq modda t == 83" qay11
2.	C = 5,6
3. EsCli
4. Oksid.sol.og· = 4,7
5. EsCI - suyuq modda
6.	^lq•in"' 90"
A -		atom massasi, C -	solishtirma issiqlik sig'imi.

Kashf qilinmagan elementlaming xossalarini bu qadar to'g'ri bayon qilish davriy sistemaning ahamiyatini ochib beribgina qol­ may, balki elementlaming atom massalarini ham aniqlashtirish uchun asos bo'ldi. Mendeleyev 20 ta elemeritning atom massala-
rini to'g'riladi. Shundan keyin bu elementlar davriy sistemada o'z o'rinlarini egalladi. Mendeleyevning davriy qonuni va elementlar davriy sistemasidagi o'miga qarab, element haqida juda ko'p ma'lumotni aniqlashga imkoniyat tug'ildi. D.1.Mendeleyev 491 ta ilmiy ishlaming muallifi bo'lib, shundan 40 tasi kimyoga, 106 tasi fizik-kimyoga, 99 tasi texnikaga, 99 tasi fizikaga, 36 tasi iqtisodiyotga, 22 tasi geodeziyaga va 29 tasi xalq maorifiga tegish­ lidir.

3.4- §. Atom elektron qobiqlarining tuzilisbi

XIX a'iming oxiriga qadar atom bo'linmas zarracha deb hisobla­ nar edi. Bu tasavvur atomning tabiatini va uning tuzilishini o'rganishga to'sqinlik qilib keldi. Atomlaming tuzilishi haqidagi to'g'ri tasavvurlar elektroliz, katod nurlari, rentgen nurlari, radio­ aktivlikning kashf etilishi va ularni o'rganish jarayonlarida vujudga keldi.
Yuqorida aytib o'tilgan kashfiyotlar barcha elementlaming atom­ lari tarkibida manfiy zaryadlangan elektronlar borligini ilmiy ra­ vishda asoslab berdi. Elektronning atomdagi holatini va o'zaro ta'sirini fizikaning alohida bo'limi - kvant mexanikasi o'rganadi. Elektronning ikki xii tabiatiga, ya'ni zarracha va to'lqin tabiatiga ega ckanligi tajribada tasdiqlandi. Elektronning ikki xii tabiati quyi­ dagi xossalarda namoyon bo'ladi: birinchidan, elektronning muay­ yan massasi bor; ikkinchidan, elektronning harakati to'lqinsimon harakat bo'lib, u amplituda, to'lqin uzunligi, tebranish chasto­ tasi kabi fizikaviy konstantalar bilan ifodalanadi. Atomda elektron­ ning harakat trayektoriyasi bo'lmaydi. Tez harakatlanayotgan elek­ tron yadroni o'rab turgan fazoning istalgan qismida bo'lishi mumkin. Lekin elektronning hamma joyda bo'lish chtimolligi birdek emas.
Masalan. normal holatdagi vodorod
&l}} f.- { fi'.i:"::. f fi i i

!Hi ii : €
·.·.-::.-', 11).ih\"₁·.·. ·.·::.,',··:-:-:· elektronning bo'lish ehtimolligi eng
:;:Ji;;:ir:tI:;.clfti>

1.