Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарⱪанд иⱪтисодиёт ва сервис институти з

Сотиб олиш ва сотиш жараёни айланиши. Харид қилиш ва сотиш тизимлари аксарият компанияларнинг бухгалтерия тизимларининг энг муҳим таркибий қисмлари бўлиб ҳисобланади. Харид қилиш, айниқса, қимматбаҳо товарлар ҳақида гап кетганда, назорат қилишнинг муҳим соҳасидир. Эҳтимол, узоқ муддатли активларни сотиб олиш учун махсус авторизация процедуралари тақдим этилади.
Кредиторлик қарзларини ҳисобга олиш тизими (Payables ledger system). Корхоналар фақат бизнес учун зарур бўлган тўғри ваколатли харидлар амалга оширилишини таъминлаши керак. Харид қилиш жараёнининг барча босқичлари-буюртма бериш, товарларни қабул қилиш ва улар учун ҳақ олиш – ҳужжатлаштирилиши ва мослаштирилиши керак. Шу тарзда, бизнес буюртма берган нарсасини олишини ва фақат буюртма берган ва олган нарсаси учун тўлашини таъминлаш мумкин. Кредиторлик қарзлари дафтари бизнес учун ҳар бир етказиб берувчига қарздорлигини кузатиб бориш имконини беради.
Кредиторлик қарзлари ва харидлар билан боғлиқ назорат тизимининг энг муҳим вазифалари (30-жадвал).²⁷⁵
30-жадвал

Хусусиятлари	Мақсади
Буюртма (Ordering)	Товарлар ва хизматларга бўлган барча буюртмалар ва харажатлар тўғри авторизацияланган бўлиб, аслида қабул қилинган ва компания учун мўлжалланган товарлар ва хизматлар учун мўлжалланган; Буюртмалар фақат авторизацияланган етказиб берувчиларга берилади; Буюртмалар рақобатбардош нархларда амалга оширилади
Квитанциялар ва счёт фактуралар (Receipt and invoices)	Қабул қилинган товарлар ва хизматлар хусусий мақсадларда эмас, балки ташкилот мақсадларида фойдаланилади; Товарлар ва хизматлар буюртма қилинган ва буюртма ваколатли бўлган тақдирдагина қабул қилинади; Барча қабул қилинган товар ва хизматлар аниқ рўйхатдан ўтказилади; Барча қабул қилинган товарларга нисбатан мажбуриятлар тан олинади; Бизнесга тегишли бўлган барча кредитлар талаб қилинади; Товар ва хизматларни олиш мажбуриятни белгилаш учун зарурдир.
Ҳисоб (Accounting.)	Барча харажатлар ваколатли ва аслида олинган товарларга тегишли; Барча харажатлар бош дафтарда ва кредиторлик қарзлари китобида тўғри акс эттирилган; Қабул қилинган барча кредит ёзувлари умумий ва кредиторлик қарзлари дафтарида қайд этилади; Кредиторлик қарзлари китобидаги барча ёзувлар кредиторлик қарзлари китобининг тўғри ҳисобварақларига киритилади;

Бошқарув элементларини текшириш. Бошқарув элементларини ташкил этиш ва улар ишлайди деб тахмин қилиш етарли эмас. Бошқариш тизими учун ички аудит томонидан мунтазам равишда синовдан ўтказилиши керак. Бу амалда ҳар қандай муаммоларни очиб беради ва ички аудиторлар бошқарув тизимини такомиллаштириш бўйича раҳбариятга тавсиялар беришлари мумкин. Бу хатолар ва фирибгарликнинг олдини олишга ва самарадорликни оширишга ёрдам беради.²⁷⁶

7.