Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети с. Р. Топилдиев, Р. Р. Ҳасанов

7.2. Билимлар иқтисодиётининг инфратузилмаси 
Инновацион ривожланишнинг замонавий модели жамиятнинг ижтимоий 
ва иқтисодий ривожланишига фан-техника соҳасининг тизимли равишда 
интеграциялашувини назарда тутади. Бундай интеграциялашув фан-техника 
соҳасининг янги илм талаб қилувчи маҳсулот ва хизматлар яратиш ва 
анъанавий бозорларни эгаллаб олишга имкон берувчи самарали янгиликлар 
барқарор оқимини шакллантириш учун кучли стимуллар яратади. Натижада 
сифати, нархи, ҳажми ва бозорга чиқиш муддати бўйича мавжуд тўлов 
лаёқатига эга талабга мос келувчи янги маҳсулот ва хизматллар яратувчи 
миллий инновацион тизим шаклантирилади. 
ХХ асрнинг иккинчи ярми тажрибаларининг кўрсатишича, инновацион 
фаолликнинг юқори суръатларига қуйидагиларни таъминловчи институционал 
расмийлаштиришни яратиш эвазига эришилади:
1) янги билимлар, технология, маҳсулот ва хизматларга инвестициялар 
натижалари ҳуқуқини ҳимоя қилиш;
2) инновациялар асосида рақобатни кенгайтириш учун шароитлар;
3) миллий инновацион тизим учун мос келувчи молиявий, моддий ва 
меҳнат ресурслари таклифи;
4) хўжалик субъектлари томонидан инновацияларга барқарор талаб. 
Билимлар иқтисодиётини инновацион ва иқтисодий сиёсатдан алоҳида, 
бозор механизмлари билан алоқасиз кўриб чиқиб бўлмайди. Ривожланган 
мамлакатларда фан-техника сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш давлат 
бошқарувининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Бу ҳолат табиий бўлиб, 
шу билан изоҳланадики, мамлакат хавфсизлиги ва технологик мустақиллик 

---

74 
истиқболлари кўп жиҳатдан фан-техника салоҳияти, жумладан, фундаментал 
фанлар ва қадрлар малакаси даражасига асосланади. Бундан ташқари, 
антропоген 
омил 
сайёрамиздаги 
эволюцион 
жараёнларнинг 
фаол 
иштирокчисига айланди, шунинг учун улкан техник имкониятларга эга 
цивилизация ривожланишининг мақсад ва йўналишлари синчиклаб 
текширилиши, уларнинг экологик жиҳатдан хавф туғдирмаслиги муҳим 
аҳамият касб этади. Миллий инновацион тизимни шакллантириш биринчи 
навбатда қуйидагиларни талаб қилади: 
 
мамлакат иқтисодиётида кичик ва ўрта инновацион тадбиркорлик 
учун инфратузилмани ривожлантириш (инновацион-технологик марказлар, 
инкубаторлар, технопарклар, инновацион-саноат мажмуалари ва ҳ.к.); 
 
инновацион фаолиятни рағбатлантириш бўйича тадбирларни 
кучайтириш (ИИТКИ жорий харажатларини солиққа тортилувчи базадан 
чиқариб ташлаш, бундай харажатлар ошган тақдирда солиқ имтиёзлари 
белгилаш, янги илмий асбоб-ускуналарга тезлашган амортизация қўллаш ва б.), 
бюджетдан ташқари молиялаштириш манбаларини жалб этиш учун шароит 
яратиш (суғурталаш, банк тузилмалари билан алоқа механизмлари); 
 
инновацияларни бошқариш учун менежер қадрлар тайёрлаш, 
маҳаллий юқори технологияли ишлаб чиқариш менежменти меъёрларини 
халқаро меъёрларга етказиш; 
 
риск даражаси юқори бўлган инновацион лойиҳаларни ташкил 
қилиш ва молиялаштириш бўйича жаҳон тажрибаларини мамлакат иқтисодий 
шароитларига мослаштирувчи механизмларни ривожлантириш (лизинг, 
инвестицияларни суғурталаш, венчур молиялаштириш ва б.); 
 
ахборот хизматлари ривожланган тармоғи, жумладан, инновацион 
лойиҳалар бўйича маълумотлар тўплами ва ахборот тизимлари, риск капитали 
бозорларидаги конъюнктура ҳақида ахборот, у ёки бу лойиҳаларга маблағ 
киритишнинг мақсадга мувофиқлиги ҳақида тавсиялар;

---

75 
 
инжиниринг, маҳсулотни стандартлаш, технологик жараёнлар, 
товар ва хизматларни сертификациялаш.
Ўрта муддатли истиқболда давлат инновацион муҳит ва инфратузилма 
яратиш бўйича фаолият билан биргаликда ўз ҳаракатларини анъанавий давлат 
ғамхўрлиги (ижтимоий соҳанинг ривожланиши ва экологик муаммоларнинг ҳал 
этилиши, миллий хавфсизликни қўллаб-қувватлаш, давлат бошқарувини 
такомиллаштириш, фаннинг мустақил ривожланишини қўллаб-қувватлаш) 
соҳасидаги инновацияларга, инновацион муҳитнинг ўзида пайдо бўлувчи 
лойиҳаларни танлаш ва амалга оширишга қаратиши зарур. Фан-техника 
сиёсатининг муҳим йўналиши интеллектуал мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш 
ҳисобланади. Ўрта муддатли истиқболда миллий хавфсизлик ва мудофаа 
манфаатлари билан боғлиқ илмий-техник фаолият натижалари, шунингдек, 
мустақил саноатда қўллаш учун лойиҳани охирига етказиш ва тайёр 
маҳсулотни сотишга тааллуқли илмий-техник фаолият натижаларига мутлақ 
эгалик ҳуқуқини давлатга бириктириб қўйиш мақсадга мувофиқ. Билимлар 
иқтисодиётида илмий-техник фаолият натижаларига эгалик ҳуқуқини олишда 
устуворлик бевосита инвесторлар билан алоқада бўлувчи янги техникани 
ишлаб чиқувчи ташкилотларга берилиши лозим. Илмий-техник фаолият 
натижаларини хўжалик айланмасига жалб этиш бўйича давлат сиёсати 
вазирликлар ва идоралар саъй-ҳаракатларини мамлакатнинг иқтисодий ва 
технологик хавфсизлигини таъминлаш мақсадида интеллектуал мулкни 
бошқариш вазифаларини ҳал қилиш учун бирлаштириши лозим. Мамлакат 
иқтисодиётини қайта структуралаш биринчи навбатда хомашё секторидан, 
шунингдек, ҳарбий 
техникалар сотишдан катта миқдорда маблағ 
ажратилишини талаб қилади. Инвесторларнинг хомашёни сотишдан олувчи 
фойдасини ривожланишнинг ииновацион йўлига асосланувчи узоқ муддатли 
юқори рентабелли ва барқарор такрор ишлаб чиқариш миллий вазифаларига 
мувофиқ ҳолга келтириш учун давлатнинг бошқарув воситалари ишга 
туширилиши лозим. Хусусий инвестицияларни йирик миқдорда жалб қилиш 

---

76 
инновацияларни молиялаштириш соҳасига нафақа жамғармалари, суғурта 
компаниялари ва кредит иттифоқларини жалб этиш ҳисобига амалга 
оширилиши мумкин. Шунингдек, кейинчалик якуний тайёр маҳсулот экспорти 
ҳисобига кредитни тўлаш шартларида чет эл инвестицияларини жалб қилиш 
ҳам мақсадга мувофиқ. Минтақалар манфаатлари ва давлатнинг фан-техника 
сиёсатини ҳисобга олган ҳолда илмий салоҳиятдан самарали фойдаланиш ва 
уни оқилона жойлаштиришни таъминлаш зарур. 
Барқарор ривожланишга ўтиш юқори малакали олий ва ОЎЮдан кейинги 
профессионал таълимни талаб қилади. Билимлар иқтисодиётнинг бу соҳасида 
олий ва ОЎЮдан кейинги таълим олишда барча учун бир хил шароитлар 
яратилиб, интеллектуал ва маънавий салоҳиятни ривожлантириш, таълим ва 
фундаментал фанлар интеграцияси ҳамда жамият ва бозор эҳтиёжларини 
ҳисобга олган ҳолда олий таълим тизимини шакллантириш зарур. Фан ва олий 
мактабнинг интеграциялашув жараёни конкурсли асосда амалга оширилувчи 
интеграция дастурида кўзда тутилган йўналишлар бўйича ўтади. Бу 
мақсадларга эришиш учун қуйидаги вазифаларни ҳал этиш талаб қилинади: 
 
Фанлар академияси, олий ўқув юртлари, давлат илмий марказлари 
ҳамда фан ва юқори технологиялар марказлари томонидан амалга оширилувчи 
фундаментал тадқиқотларни ривожлантириш; 
 
академик фанларнинг олий ўқув юртларидаги таълим жараёни 
билан ташкилий яқинлашуви ва ўзаро алоқаларини таъминлаш; 
 
олий ўқув юртларида таълим жараёнини такомиллаштириш 
мақсадида фундаментал тадқиқотлар ахборот базасини шакллантириш; олий 
ўқув юртлари ва илмий-тадқиқот институтларининг илмий ходимлари, 
ўқитувчилар, талабалар, аспирантлар биргаликда фойдаланиши учун тажриба-
синов ва асбоб-ускуналар базасини ривожлантириш; 
 
олий ўқув юртлари талабалари, ўқитувчилари ва илмий 
ходимларининг академик фан сектори олимлари билан биргаликда ўтказувчи 
синов ва дала тадқиқотларини қўллаб-қувватлаш; 

---

77 
 
олий ўқув юртларида фундаментал тадқиқотлар ўтказишнинг 
нуфузини ошириш учун шароитлар яратиш. 
 
Барқарор ривожланишни таъминлаш мақсадида фан ва олий 
таълимнинг интеграциялашуви олий ўқув юртларида ислоҳот ўтказишни талаб 
қилади. Бир қатор университетлар ва академик йўналишдаги бир қатор етакчи 
илмий 
ташкилотлар 
асосида 
ташкил 
этилувчи 
тадқиқотчилик 
университетларининг вазифаси янги билимлар олиш ва фундаментал фанлар 
учун юқори малакали мутахассислар тайёрлаш ҳисобланади. Экспериментал 
базага эга ва қайта структуралаш лозим бўлган тармоқларга тегишли ва 
тармоқлараро олий ўқув юртлари ҳамда илмий-тадқиқот институтлари 
тадқиқотчилик техник университетлари учун асос бўлиб хизмат қилади.