Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети с. Р. Топилдиев, Р. Р. Ҳасанов

йирик бизнес; 
 
миллионлаб фуқароларнинг тадбиркорлик ташаббуслари учун кенг 
имкониятлар очиб берувчи, инновацион фаолликнинг юқорилиги билан 
ажралиб турувчи, йирик ишлаб чиқаришдан бўшатилувчи ва меҳнат бозорига 
янги кириб келувчи ишчи кучининг бандлигини таъминловчи кичик ва ўрта 
бизнес; 
 
стратегик аҳамиятга эга тармоқлар ва нобозор секторида 
мужассамлашган ҳамда давлатнинг стратегик-инновацион функцияларини 
амалга оширишни таъминловчи давлат уклади; 
 
аҳолининг ҳаёт фаолияти муҳитини (уй-жой-коммунал хўжалик ва 
атроф-муҳит муҳофазаси), маъанавий такрор ишлаб чиқариш салоҳиятидан 

---

87 
фойдаланишни (мактаблар, маданий муассасалар ва ҳоказо) таъминловчи 
муниципал уклад; 
 
инсон фаолияти ва такрор ишлаб чиқаришда энг муҳим 
функцияларни бажарувчи, уй ва шахсий оилавий хўжалик билан ифодаланувчи 
натурал уклад.
Шуниси муҳимки, ҳар бир уклад унга хос бўлган функцияларни бажариш 
билан бирга эгаллаб турган ўрнида энг самарали бўлиши лозим, чунки 
иқтисодий ўсиш суръатлари ва ижтимоий-иқтисодий самарадорлик боғлиқ 
бўлади. 
Иқтисодиётнинг глобаллашув жараёни давом этиб, унга янги хислатлар 
бахш этади. Ҳозирда мавжуд бўлган учта иқтисодий бино – уй (оила) 
иқтисодиёти, микроиқтисодиёт ва макроиқтисодиёт устига тўртинчи қават – 
глобал иқтисодиёт қурилади. Бу мустақил миллий иқтисодиётлар ўртасидаги 
ўзаро муносабатлар соҳасигина эмас, балки ТМК, халқаро молия марказлари, 
халқаро иқтисодий ташкилотлар (Жаҳон банки, Халқаро валюта жамғармаси, 
Бутунжаҳон савдо ташкилоти ва ҳоказо) ва давлатлараро (Европа Иттифоқи 
каби) цивилизация бирлашмалари билан ифодаланувчи стратегик қарорлар 
қабул қилиш янги маркази ҳамдир. Яқин йигирма йил ичида глобаллашувнинг 
икки модели – ҳозирда устун бўлган неолиберал (кечки индустриал 
жамиятнинг зиддиятларини давом эттирувчи ва кескинлаштирувчи) ва 
истиқболдаги постиндустриал жамият мазмунига жавоб берувчи гуманистик-
ноосфера модели ўртасида бирини танлаб олиш зарур; инсоният тақдири айнан 
шунга боғлиқ. 
Иқтисодий динамика даврийлиги ўртача муддатли цикллар алмашинувида 
жамиятни ларзага солувчи иқтисодий инқирозлар каби XXI асрда ҳам сақланиб 
қолади . Бироқ бу инқирозлар ўтган асрларга нисбатан унчалик зарар 
етказмайди ва нисбатан қисқа муддатли бўлади, чунки иқтисодий инқирозлар 
ва цикллар алмашинувини олдиндан кўра билиш ишончлироқ ривож топади, 
инқирозга 
қарши 
тартибга 
солишнинг 
самарали 
усуллари 
ишлаб 

---

88 
чиқилади.Турли мамлакатлар ва ижтимоий қатламларнинг иқтисодий 
ривожланиш даражаси ўртасидаги фарқ ва иқтисодий стратификациянинг 
камайиш тенденцияси устунлик қилади. Индустриал цивилизация даврида бу 
стратификация ҳаддан ташқари ўсиб кетган эди. Фернан Бродель берган 
маълумотларга кўра, 1800 йилда аҳоли жон бошига тўғри келувчи ЯИМ (1960 
й. АҚШ долларида) Ғарбий Европада 213 долл., АҚШда – 266, Ҳиндистонда – 
160-210, Хитойда – 228 долларга тенг бўлган.
Иқтисодиётнинг фаолият кўрсатиши ва ривожланишида ҳукумат ва 
бизнеснинг, давлат ва тадбиркорликнинг ҳамкорлик модели кўзга ташлана 
бошлайди. Иккала томон уларга хос бўлган функцияларни бажариб, бир-
биридан алоҳида ҳолда ривожлана олмайди. Тадбиркорлик сектори зммасига 
миллионлаб товар ва хизматларни ишлаб чиқариш ва инновацион янгилаш, 
истеъмолчилар талабларига мувофиқ уларнинг рақобатбардошлигини ошириш, 
бунинг учун яхшиловчи инновацияларни ўз вақтида амалга ошириш, олинган 
даромадларнинг бир қисмини давлат функцияларини бажариш, меҳнат ва 
табиий ресурсларни такрор ишлаб чиқариш учун ажратиш ҳақида ғамхўрлик 
тушади. XXI асрда жамият тузилиши ва инсоният маънавий тақдирида чуқур 
ўзгаришларни амалга ошириш даври келди. Якуний ҳисобда инсон ўз тарихи 
тақдирини ўзи яратади ва буни ўз билим ва кўникмалари, ўз идеал ва 
манфаатлари, кутилаётган ўзгаришларни олдиндан кўра билиш ва амалга 
ошириш қобилиятидан келиб чиққан ҳолда амалга оширади. Бизнингча, 
келаётган интеграл ижтимоий-маданий тизимнинг асосий жиҳатлари қандай.  
1. Бу интеграл тизим, чунки у икки томоннинг монополияга даволарини 
бартараф этиб, ҳис-туйғу ва миллий тизимларни бирлаштиради; у ҳақиқат 
(фан), яхшилик (этика) ва гўзалликни (эстетика) уйғунлаштиради; Шарқ ва /арб 
цивилизация қадриятлари тизимини бирлаштириб уларнинг ўзаро бойитилиши 
ва маҳсулдорлигини оширади
2. Агар техноген индустриал цивилизацияга табиатни ўзлаштириш, ишлаб 
чиқаришга табиий ишлаб чиқариш кучларини жалб қилиш учун янги 

---

89 
имкониятлар очиб берувчи табиий ва техник фанлар устуворлиги хос бўлса, 
интеграл тизим учун ҳаёт ҳақидаги, гуманитар, ижтимоий ва экологик фанлар, 
инсон ва жамиятнинг табиат билан биргаликдаги эволюцияси характерлидир.
3. Дунёни илмий ва эстетик қабул қилиш бир-бирини тўлдириб, атрофдаги 
дунё уйғунлиги ва унинг ривожланиш қонунларини тушунишга имкон беради. 
Ўнлаб авлодлар томнидан тўпланган маданий меросни миллий, этник ва 
маданий ранг-барангликда қабул қилувчи маданиятнинг аҳамияти қайта 
тикланади.
4. Таълим соҳасида инқилоб рўй бериб, унинг мақсади инсониятнинг 
билим ва кўникмаларини битта авлод ҳаёти давомида кескин ўзгарган, инсон 
ҳаёти ва фаолияти кечувчи атрофдаги дунёга мос даражага келтириш 
ҳисобланади. Таълим мазмунида туб ўзгаришлар рўй бериб, у XXI асрдаги 
постиндустриал илмий қоидаларга йўналтирилади; ўқитиш усуллари тез 
эскирувчан ва стандартлаштирилган кенг ҳажмдаги билимларни ёдда сақлаб 
қолишга эмас, балки креатив педагогикага, ностандарт вазиятларда кутилмаган 
самарали қарорлар топиш қобилиятига қаратилади; таълимда билимларни 
тезроқ ўзлаштириш ва янгилашга имкон берувчи замонавий ахборот 
технологиялари қўлланади; узлуксиз таълим ва масофадан ўқитишни кенг 
тарқатиш бутун ҳаёт давомида керакли билим олиш ва олинган билимларни 
янгилаш, рўй берган ўзгаришларга тезлик билан мослашишга имкон беради.
5. Маънавият соҳасида қарама-қарши тенденциялар кузатилади. Ёшлар 
ўртасида фақат ўзини ўйлаш ва эгоистик хулқ-атворнинг тарқалиши, оилавий 
муносабатларнинг сусайиши, никоҳсиз ва бир жинсли бетартиб алоқаларга 
берилиб кетиш депопуляция ва ахлоқсизлик теденцияларининг кучайишига 
олиб келади. Терроризма, жиноятчлик ва гиёҳвандликнинг ўсиши инсон 
ҳаётини қадрсизлантиради. Буни тарих саҳнасидан чиқиб кетаётган, индустриал 
даврга хос бўлган ижтимоий-маданий тизимнинг асоратлари деб кўрсатиш 
мумкин. 

---

90 
6. Ўзгаришлар мафкурани (жумладан, динни) – шахслар, жамоалар ва 
жамият ўз олдига қўювчи ва уларга эришишда барча қийинчиликларни 
бартараф этишга тайёр бўлган идеалларни ҳам қамраб олади. Индустриал 
жамият учун позитивизм, фаннинг ғалаба қозониши, дунёни идеалга эришиш 
учун қайта қуришга ишонч характерли эди. Ўрта асрлар жамиятида ҳукмронлик 
қилган дин иккинчи планга тушиб қолган эди. ХХ асрнинг охирларида кеч 
индустриал жамиятнинг барҳам топиши идеал ва умидларнинг пучга чиқиши, 
фаннинг имкониятларига ишончнинг йўқолишига олиб келди. Вужудга келган 
мафкуравий бўшлиқни мулкий, ижтимоий ва сиёсий стратификация кучайган 
шароитларда турли диний секталар, жумладан, ақидапарастлик ва фанатизм 
эгаллаб олишга ҳаракат қилди. 
Инсониятни XXI асрнинг ўзгаришлар ҳамда даврга хос ва базис 
инновациялар рўй берувчи биринчи ярмида кутиб турган ҳолатларнинг айрим 
умумий кўринишлари шулар бўлиб, буни тўғри тушуниш мамлакатимизнинг бу 
ўзгаришлардаги роли ва имкониятларини аниқлаб олиш учун замин бўлиб 
химат қилади 
Халқаро интеграция ва глобаллашув имкониятларидан фаоллик билан 
фойдаланиш зарур. Гап бу ерда аввало собиқ иттифоқ ҳудудида умумий 
муаммоларни ҳал қилиш учун олимларнинг саъй-ҳаракатларини бирлаштириш, 
илмий кооперацияга кўмаклашиш ҳақида бормоқда. Мамлакатимиз 
олимларининг Европа Иттифоқи тадқиқотлари дастурлари доирасида, «Эврика» 
дастури лойиҳаарида иштирок этиши ҳам муҳим аҳамият касб этади.
Замонавий жаҳон иқтисодиётининг глабаллашуви жараёнлари:
Халқаро меҳнат тақсимоти; 
Илмий техникавий, технологик билимлар алмашувининг кучайиши; 
Халқаро ҳамкорликнинг глобал материаллари, яъни ахборот воситалари, 
ташкилий иқтисодий инфратузилмаларнинг шаклланиши ва бошқалар; 
Халқаро ишчи кучи миграциясининг ўсиши; 

---

91 
Ишлаб чиқариш ва истеъмол байналминаллашувининг атроф-мухитга 
таъсири ортиши.