Олий ва урта махсус таълим вазирлиги наманган давлат университети


Download 1.59 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/10
Sana30.04.2023
Hajmi1.59 Mb.
#1413552
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
Ижтимоий педагогика атамалар изоҳли луғати

Ахлокий маданият - 1) борликни ахлокий жихатдан англаш, бахолаш 
ва узгартириш учун инсонга имконият яратувчи маданият тури; 2) 
инсониятнинг ахлокка оид маданий тажрибасини ифодалаб, кишилар 
уртасидаги муносабатларда кадриятларга, ахлокий меъёр ва тамойилларга
6


амал килиши хамда шахсни уз-узини мунтазам такомиллаштириб 
боришидан иборат куникмаларни йигиндиси.
А хлокий-маънавий меъёр - тугри ёки нотугри хулк-атвор ва хатти- 
харакат хакидаги карашлар тизими булиб, у бир хил харакатларни 
бажаришни талаб килади ва бошкаларни таъкиклайди.
Ахлокий онг - шахга ахлокий меъёрлар ва хулк-атвор коидалари 
тугрисидаги назарий билимларни бериш асосида хосил килинувчи онг 
шакли.
Ахлоксиз 
-
яхши 
тарбия 
курмаган, 
ахлок 
коидаларига 
буйсунмайдиган, интизомсиз бола.
Ахлоксизлик - ахлок конун коидаларига хилоф иш, хатги-харакат.
Ахлокш унослик - ахлокни жамият, замон, инсоният тарихи учун 
намуна була оладиган ижобий хатги-харакатлар йигиндиси сифатида 
бахоловчи ижтимоий фан тармоги.
А хлок тузатиш муассасалари - давлат органлари озодликдан махрум 
килиш тарзида жазолашни амалга оширади. Мамалакат жиноий-ижроия 
муассасаси таркибига киради, озодликни чеклаш, озодликдан махрум 
килиш, камок тарзидаги жазони амалга оширишни таъминлайди. Бундай 
муассасаларнинг 
куйидаги 
тизими 
мавжуд: 
ахлок 
тузатиш 
колонияларининг турлари - тарбия колонияси, камокхона ва даволаш- 
ахлок тузатиш муассасаси.
Ахлокий тарбия - муайян жамият томонидан тан олинган ва риоя 
килиниши зарур булган тартиб, одоб, узаро муносабат, мулокот ва хулк- 
атвор коидалари, мезонларини укувчилар онгига сингдириш асосида 
уларда ахлокий онг, ахлокий фаолият куникмалари ва ахлокий маданиятни 
шакллантиришга йуналтирилган педагогик жараён; ижтимоий тарбиянинг 
мухим таркибий кисми.
Аклий тарбия - шахсга табиат ва жамият тараккиёти тугрисидаги 
билимларни бериш, унинг аклий (билиш) кобилияти, тафаккури ва
7


дунёкарашини 
шакллантиришга 
йуналтирилган 
педагогик 
жараён; 
ижтимоий тарбиянинг мухим таркибий кисми.
Ахолининг м аргинал гурухлари - камок жойидан озод булган, ва 
аник турар жойи булмаган шахслар; ижтимоий омил (алкоголизм, 
каровсизлик ва х.к.) буйича жамоатчилик назоратини талаб килувчи 
фукаролар; мехнат фаолиятига жалб этилмаган ёшлар; “куюшкондан 
ташкари” хулк-атворли шахслар. Мехнат бозорида мустакил ишга 
жойлашиш имконияти жуда оз булган ахолининг хар кандай гурухини 
ахолининг маргинал гурухига киритиш мумкин (масалан, болалари бор 
ёлгиз оналар ва аёллар, етимлар, бузилган оиладаги болалар, малакасиз 
ишчилар, камовдан бушатилганлар ва бошкалар).
Б
Балогатга етмаган бола - уз хукукбузарлиги учун мавжуд хукукий 
тизим 
доирасида 
вояга 
етган 
кишига 
нисбатан 
кулланиладиган 
шаклдагидан фаркли шаклда жавобгарликка тортилиши мумкин булган 
бола ёки усмир.
Балогатга етм аган ж иноятчилар муаммолари - хар икки жинсга
мансуб балогатга етмаганлар (18 ёшдан кичик булганлар)нинг жамиятга
хавфли хатти-харакатлари билан боглик муаммолар мажмуи. Барча
мамлакатларнинг конун чикарувчилари бу масалада тиббиёт, педагогика,
психология, ахлокий, юридик тавсифдаги мулохазаларга асосоланадилар,
лекин уни турлича ечадилар. Асос сифатида хатти-харакатнинг ижтимоий-
хавфли тавсифга эгалиги кабул килинади, бунинг учун жиноий
жавобгарлик тайинланади. Кейинги пайтларда хукукий жавобгарликда ёш
муаммоси 
долзарблашди, 
бунга сабаб 
болалар 
ва усмирларнинг
физиологик жихатдан етилишининг анча жадаллашгани булди. Хукукда
аллакачонок балогатга етмаган хукукбузарлар такдирига алохида аяб
ёндашишлик карор топган ва сакланиб колмокда. Бунинг сабаби балогатга
етишнинг 
маълум 
кийинчиликлари, 
шаклланаётган 
рухиятнинг
бекарорлиги, шахсий хулк-атвор тажрибасининг йуклиги, ахлокий
8


коидалар соддалиги, дунёкараш тулаконли эмаслиги ва унинг окибати 
купгина 
хукукбузарликларнинг 
вазиятга 
боглик 
эканлиги 
билан 
изохланади.
Балогатга етмаган хукукбузар бола - хукукбузарлик содир этганликда 
гумон килинаётган ёки бундай айбни содир этгани аникланган бола ёки 
Усмир.
Бегоналаш ув - одамлар, ижтимоий гурухларнинг бир-бири билан ёнма- 
ён яшашларига карамай уларнинг муносабатларвдаги азалий бирликнинг 
бузилиши ва унга олиб келадиган жараён.
Бола (болалар) - ун саккиз ёшга тулгунга (вояга етгунга) кадар булган 
шахе (шахслар).
Б олалик - инсон тугилгандан бошлаб усмирликкача булган ёшдаги хаёт 
даври. Кабул килинган даврлаштиришга кура болалик чакалоклик 
(тугилгандан то бир ёшгача булган), гудаклик - илк болалик (1-3 ёш), 
мактабгача (3-6-7 ёш), кичик макгаб ёши (7-11 ёш)ни уз ичига олади.
Б ол алар ж иноятчилиги - салбий ижтимоий- хукукий ходиса булиб
вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган барча гайри хукукий хатти- 
харакатлар мажмуаси хисобланади.
Боланинг ижтимоийлаш уви - унинг 
ижтимоий хаётга кушилиши 
булиб, шу жамиятда хос билимлар, кадриятлар, норма-коидалар, хулк- 
атвор намуналарини узлаштиришдан иборат.
Боланинг 
ижтимоий адаптацияси - боланинг 
ижтимоий мухит 
шароитларига фаол куникиши, боланинг ижтимоий мухит билан узаро 
муносабатлари тури.
Боланинг 
ижтимоий дезадаптацияси - унинг 
ижтимоий мухит 
шароитларига муваффакиятли куникишига тускинлик килувчи ижтимоий 
ахамиятга эга хислатларнинг йукотилиши.
Б ол ал арга 
ижтимоий ёрдам курсатиш - ижтимоий химоянинг 
шаклларидан бири булиб, кам таъминланган оилалар фарзандларининг 
хаётий эхтиёжларини кондиришга каратилган ижтимоий чора-тадбирлар
9


мажмуаси. Бирок уларнинг ичида устувор ёрдам болаликни ижтимоий 
педагогик куллаб-кувватлаш хисобланади.
Боланинг иж тимоий мослаш уви - боланинг ижтимоий мухит шарт- 
шароитларига куникиши, мослашиши, Урганиши.
Болаликни иж тимоий химоялаш - конунчилик ва бола хукуклари 
тугрисидаги халкаро конвенцияда мустахкамланган вояга етмаганлар 
хукукларининг кафолатини таъминлашга каратилган чора-тадбирлар. Бу 
болаларнинг оптимал биологик ва ижтимоий ривожланишини, ижтимоий 
икгисодий шароитларга куникишини таъминлаб берувчи хукукий, 
икгисодий, тиббий ва психологик-педагогик чоралар комплексидир.
Болага 
локайд 
муносабатда булиш 
- ота-оналар ёки уларнинг 
Урнини босувчи шахслар, шунингдек бошка шахслар томонидан болаларни 
бокиш, тарбиялаш, с о т о м турмуш кечириш шароитларини яратиш, уларга 
узлуксиз таълим бериш ва шу кабиларни таъминлашга дойр уз 
мажбуриятларини бажармаслик ёки лозим даражада бажармасликлари.
Болага нисбатан зулм - боланинг ихтиёрига зид равишда ёки унинг 
кумакка мухтож холатидан фойдаланиб, шахсий дахлсизлик хукукини 
бузувчи жисмоний, жинсий ва рухий таъсир курсатиш.
Болаларда невроз - болаларда учрайдиган асабий-рухий холат: асосан 
оила ва мактабдаги зиддиятлар, унга нисбатан нохаклик, камситиш ва 
Уринсиз хУрлашлар окибатида келиб чикади ва узок давом этадиган рухий 
кечинмалар натижасида руй берадиган ижтимоий бузилишлардир.
Б олаликка олиш - болаликка олувчи ва болаликка олинувчи Уртасида 
ота-она ва фарзандлар уртасида мавжуд хукук ва мажбуриятларни 
урнатувчи юридик акт.
Бола реабилитацияси - бу бола организмининг бузилган функция- 
ларини тиклашга йуналтирилган тиббий, психологик-педагогик, мехнат 
тадбирлари хамда девиант хулк-атворли болаларда турмуш тарзини 
Узгартиришга йуналтирилган нуксон урнини тулдириш ва ижтимоий 
огишини компенсациялаш.
10


Бола ресоциализацияси - ижтимоий куникмаси шаклланмаган ва 
мослашувини йукотган болаларда ижтимоий куникмани шакллантириш ва 
йукотилганларни тиклаш буйича ижтимоий педагогик жараённи ташкил 
этиш, тегишли педагогик шароитда муносабатларни ижобий йуналтириш.
Б олалар уйлари - ота-онасидан ажралган, ёлгиз оналар боласини, 
шунингдек давлат ёрдамига 
мухтож (ота-онаси касал, ота-оналик 
хукукидан махрум этилганлар боласи ва б.) болалар тарбия муассасаси. 
Етим болалар учун мулжалланган болалар муассасаси турли ном билан 
куплаб мамлакатлар кадимдан мавжуд. Болалар уйларининг асосий 
турлари куйидагилар: мактабгача (3-7 ёш) ва мактаб (7-18 ёш). Булардан 
ташкари ногирон болалар учун алохида болалар уйлари хам мавжуд.
Боланинг конуний ваки ллари - ота-оналар, фарзандликка олувчилар, 
васийлар, хомийлар.
В
Васий - муомалага лаёкатсизларни шахсий ва мулкий хукукларини 
курикловчи шахе.
В асийлик - вояга етмаган егим болаларга улар вояга етгунча гамхурлик 
килиш, “маънавий оталик”. Васийлик - муомалага лаёкатсиз шахсларнинг 
шахсий ва мулкий хукукларини химоя килиш. Етим болаларга васийлик 
килишнинг 2 йули бор:
1. Болаликка олиш.
2. Давлат карамогига топшириш.
Вояга етмаганлар хукукбузарликларининг олдини олиш - вояга 
етмаганлар томонидан конун билан такикланган ижтимоий хавфли 
килмишлар содир этилишини такозо этувчи сабаб ва шароитларни 
келтириб чикарувчи, озиклантирувчи, жамиятда ижтимоий ходиса 
сифатида унинг булишини такозо этувчи ходиса, вокеа, жараёнларни 
камайтириш, зарарсизлантириш, чеклаш, уларга т^сиклар урнатиш ва 
бартараф этиш буйича давлат сиёсатини белгилаш ва уни амалга ошириш
11


хамда такомиллаштиришга каратилган комплекс ижтимоий хукукий 
жараён.
Вояга 
етмяганлар 
уртасида 
назоратсизлик 
ва 
хукукбузар- 
ликларн и н г проф илактикаси - вояга етмаганларнинг назоратсизлиги, 
каровсизлигига, 
улар 
томонидан 
хукукбузарликлар 
ёки 
бошка 
гайриижтимоий хатги-харакатлар содир этилишига имкон берадиган 
сабаблар ва шарт-шароитларни аниклаш хамда бартараф этишга 
каратилган, якка тартибдаги профилактика иши билан биргаликда амалга 
ошириладиган ижтимоий, хукукий, тиббий ва бошка чора-тадбирлар 
тизими.
Вояга етм аганлар уртасидаги я к к а тартибдаги проф илактика иши -
ижтимоий жихатдан хавфли ахволда булган вояга етмаганлар ва 
оилаларни уз вактида аниклаш, шунингдек уларни ижтимоий-педагогик 
реабилитация килиш хамда вояга етмаганларнинг хукукбузарликлар ёки 
бошка гайриижтимоий хатги-харакатлар содир этишининг олдини олишга 
дойр фаолият.
Вояга 
етмаганлар 
иш лари 
буйича 
комиссиялар -
вояга 
етмаганларнинг хукуклари, эркинликлари ва конуний манфаатлари 
бузилганлиги 
тугрисида, 
шунингдек 
вояга 
етмаганлар 
уртасида 
назоратсизлик 
ва хукукбузарликларнинг профилактикасини амалга 
оширувчи органлар.
Г
Г адойлик - яшаш учун воситаларни тиланчилик йули билан туплаш.
Геронтология - биология ва тиббиётнинг тирик мавжудотлар, шу
жумладан, инсоннинг кариши конуниятларини урганувчи сохаси. Кариш
биологияси вазифаси, каришнинг илк аломатларин аниклаш, организм хаёт
фаолияти жараёнида уларнинг бир-бири билан аловддорлигини белгилаш,
организмнинг 
атроф-мухитга 
мослашишининг 
ёш 
билан 
боглик
жихатларини 
билишдан 
ибратдир. 
Кариш 
биологиясини урганиш
касалланиш мохиятини тугри тушуниш учун катга ахамиятга эга. Чунки
12


бунда кекса ва кари ёшдаги шахслар учун хос булган касалликларнинг 
сабаби, уларни тугри муолажа килиш ва самарали олдини олиш 
чораларини ишлаб чикиш мумкин булади.
Геропсихология - геронтология ва ёш психологиясининг кекса хамда 
кари ёшдаги шахслар рухияти хамда хулк-атворининг узига хосликларини 
Урганиш учун умумпсихологик воситалар ва усуллардан фойдалаувчи 
тармоги. Каришдаги умумий физиологик тавсифлар ва хулк-атворнинг 
Узига хосликлар бир-бири билан богликлигини, шунингдек, фаолият 
тавсифи ва кадриятлар йуналиши узгаришини юзага келтирадиган шахсий 
силжишларни урганади. Инсоннинг фаол ва тулаконли хаётини узайтириш 
воситаларини излаш геропсихологиянинг асосий максади хисобланади.
Генофонд - турли ген (ирк)ларнинг таркалиши нисбий микдор ва 
таркибий сифати хамда у ёки бу организмнинг таркалганлиги. Меросий 
белгиларни урганиш ва аникдаш инсон генетикасини учун хам, 
жониворлар хамда усимликлар генетикаси учун хам мухим ахамиятга эга. 
Генларнинг кетиб колиши 
ёки кириб келиши х,исобига генофонд 
сезиларли даражада ижобий ёки салбий булиши мумкин, бунда унинг 
мослашиш имконияти ошади ёки пасаяди. Хозирги вактда генофондни 
саклаш муаммоси дунёнинг барча мамлакатлари учун долзарб масалага 
айланган.
Гиёхвандлик - наркотик моддаларга Урганиб колиш, ружу куйиш, 
табиий ва синтетик захарли модцаларни вактинча ёки сурункасига 
истеъмол килиш натижасида келиб чикадиган касаллик холати.
Гиёхвандлик воситалари - махсус руйхатга киритилган ва давлат 
томонидан назоратга олинган, гиёхвандликни келтириб чикарувчи 
синтетик препарат (восита) ва усимликлар.
Гурухиинг 
иж тимоий психологик иклим и - гурух хар бир 
аъзосининг фаолиятига таъсир килувчи гурухдаги муносабатларнинг 
динамик майдони.
13


Гурух меъёрлари - хар бир гурух жорий этган амалдаги тартиб-коида 
ва талаблар мажмуи булиб, у гурух аъзолари хатги-харакатларини ташкил 
этишда уларнинг узаро муносабатлари, харакатлари ва муомаласида мухим 
ахамият касб этади.
Гурухий мутаносиблик - гурух хамжихатлигининг ижтимоий-рухий 
курсаткичи б^либ, унда гурух аъзоларининг узаро низоларсиз муомала 
килиши ва мувофшцшк имкониятлари акс этади.
Гурухли хам корлик - кишилар мажмуи (гурухи)нинг бирон-бир омил 
билан боглик булган муносабати: моддий-иктисодий ахвол, вазифавий- 
ижтимоий ахамият, манфаатлар умумийлиги, маълумот даражаси ва 
тавсифи, ёш ва х.к. Гурухли хамкорлик функционал, яъни бирор ижтимоий 
вазифани бажариш жараёнида содир булиши мумкин. Гурухдарнинг 
биргаликдаги 
харакатланишида 
юзага 
чикадиган 
муносабатларни 
тавсифига кура бетараф, хамкорлик, курашга ажратиш мумкин. Бетарафи, 
бу шундай вазиятки, унда бир гурух биргаликда харакат килаётган бошка 
гурухларга халакит килмайди. Лекин катьий бетарафликни саклаган 
такдирда хам муайян гурх томонлардан бири уз самимиятини ёки 
ёктирмаслигини хис этади. Хамкорлик гурух муносабати ва узаро 
бирдамлиги тури булиб, муайян биргаликдаги фаолиятни бажаришда шу 
фаолиятнинг асосий конунига буйсундирилган куч-гайратлар бирлигини 
ташкил этади. Бунда манфаатлар, максадлар умумийлиги ва харакатлар 
бирлиги намоён булади. Курашлар турли хил турли даражадаги 
кескинликка эга булади, турли воситалар ва усулларда амалга оширилади, 
бирок улар асосини курашга киришган гурухлар Уртасидаги низо ташкил 
этади.
Д

Download 1.59 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling