Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

guruhlanadi. Uning ta’kidlashiga ko'ra, tildagi so'zlarning asosiy 
qismi tasodifiy paydo b o ‘lgan simvollardir. Ana shu tasodifiylik 
tilning muhim belgisi hisoblanadi. Bunday tasodifiylik ostida 
Boduen llngvistik belgining ifodalanm ish va ifod alovchisi 
o ‘rtasidagi munosabatning erkinligini tushunadi.
Boduen de Kurtenening tilshunoslik oldidagi yana bir xizmati 
shuki, u tilshunoslikka fonem a nazariyasini olib kirdi. Boduen 
birinchilardan bo‘lib, tovushdan farq qiladigan fonetik birlikni 
ajratish zarurligini angladi.
Uning ilmiy faoliyati davomida fonema haqidagi qarashlari 
o ‘zgarib bordi. Shuning uchun Boduen asarlarida fonemaning 
xilma-xil talqini ko‘zga tashlanadi.
1881- yilda «Slavyan tillari qiyosiy grammatikasining ayrim 
b o ‘lim lari» nom li asaridayoq fon em aning ikki xil talqini 
namoyon bo'ladi. Bir o ‘rinda fonem a so ‘zning tovush tom oni 
antropofonik xususiyatlar umumlashmasi deb qaralsa, boshqa 
bir o'rinda «antropofonik belgilar um umlashm asi», «tovush 
tipi», bevosita sezgi a'zolarimizga ta’sir qiluvchi real tovush- 
larning «qo‘shimcha belgilaridan tozalangan umumlashmasi» 
sifatida baholanadi.
Boduen de Kurtenening fonema haqidagi qarashlarida uning 
quyidagi m uhim belgilariga e ’tibor qaratganligi m a'lum b o ‘ladi: 
1) fonemanmg murakkab birlik ekanligi; 2) uning eng kichik birlik 
(xususiyat)lardan tashkil topishi; 3) eng kichik birliklardan tashkil 
topgan butunlik sifatida tilda yaxlit holda funksiyalashishi; 4) eng 
kichik birliklardan tashkil topgan fonem aning til sistem asida 
munosabatlar (korrelatsiya) a ’zosi sifatida yashashi; 5) fonemaning 
bevosita kuzatishda berilgan tovushlarning lingvistik umumlashmasi, 
abstraksiyasi ekanligi; 6) fonemaning real ko'rinishi uning antro- 
pofonik (artikulatsion-fiziologik) tabiatining nam oyon bo'lishi 
ekanligi.
Shunday qilib, Boduen de Kurtene ilmiy faoliyatinmg Qozon 
davrida fonema real talaffuz qilinuvchi tovushlarning abstraksiyasi, 
modeli, invarianti, qurilma (konstrukt) sifatida baholanadi.
XIX asrning 90-yillarida u fonem anm g bevosita kuzatishda 
to v u sh iar orq ali nam o y o n b o 'lu v c h i, lekin o ‘zi k u zatish d a
23
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

berilmagan mavhum hirlik ckanligini yana ham aniqroq bayon 
qiladi. «Fonema» deb nomlangan maqolasida «tovushning psixik 
ekvivalenti» ekanligini t a ’kidlaydi. 1917-yiIda nash r etilgan 
«Tilshunoslikka kirish» asarida fonema inson psixikasida barqaror 
mavjud bo ‘Igan tovush tasavvuri, so ‘zlovchi ongida yashovchi model 
sifatida izohlanadi
Shunisi xarakterliki, Boduen asarlarida fonema goh so‘zlovchi 
ongida tovushlarni umumlashtirish natijasida hosil bo‘lgan ideal 
m ohiyat sifatida, goh ilm iy m avhum lashtirish (abstraksiya), 
lingvistik modellashtirish natijasi sifatida izohlanadi.
B oduen fonologik nazariyasining y an a b ir m u h im jih a ti 
fonem aning morfologizatsiyasi va semasiologizatsiyasidir. Y a’ni 
fonem ani morfologik qurilishdagi va m a’no farqlashdagi vazifasi 
nuqtayi nazardan o ‘rganishdir.
Boduen de Kurtenc til birligi sifatida fonemani ajratish bllan 
birga, uni o'rganuvchi tilshunoslikning alohida bo ‘limi bo ‘lgan 
fonologiyaning ajratilishi lozimligini bayon qildi. Uning fikricha, 
fonologiya fonemalarning ma'noli birliklar hosll qilishdagi vazifalarini 
o'rganadi.
B oduen de K urtene fo n em alarn in g m orfem alarni m oddiy 
to m o n d a n s h a k lia n tirish fu n k siy asig a e ’tib o r b e ra r e k a n , 
fo n etik qurshovda u larn in g o 'z a ro t a ’siri m asalasi d iq q atin i 
ja lb e td i. N a tija d a y o n d o sh to v u s h la r o ‘r ta s id a sa b a b iy
b o g ‘lanish m avjudligi, shuning u ch u n u lar o 'z a ro tobelanish 
va farq lan ish m u n o sab atid a b o ‘lishini t a ’kidlaydi. N atijad a 
u, b ir to m o n d a n , ko g eren t