Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

/
imiiihmctmkm
. 
— Tpy/ibi no o6meMy 
m
3
i
,
iko
- 
3H3HHIO. 
- M.: «riporpecc», 1977, c. 39.
27
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uning fikrlari ayrim dalillar bilan cheklangan bo ‘lib, chuqur ilmiy 
xulosalardan yiroq edi.
F.Boppning xizmati sanskrit tilining Ovro'pa va Osiyodagi bir 
qator tillar bilan qarindoshligini ochish bilan belgilanmaydi. Uning 
lingvistika tarixi oldidagi xizmati shundaki, qarindosh tillarning 
o ‘zaro m unosabatini o ‘rganuvchi alohida fanni shakllantirish 
mumkinligini angladi.
Sossyurning e'tiro f etishicha, F.Boppning katta xizmati bir tilni 
unga o'xshash boshqa bir til asosida tahlil etish, bir tilga xos bo‘lgan 
shaklni boshqa bir til shakli vositasida izohlashdir.
F.B oppning bunday katta yutuqqa erishuviga sanskritning 
ochilishi muhim rol o ‘ynadi. Lotin va yunon manbalaridan tashqari, 
uchinchi manba — sanskrit tili materiallarini ham qiyoslab o‘rganish 
imkoniyatiga ega bo ‘ldi.
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning shakllanishida F.Bopp bilan 
bir vaqtda germ anistikaning asoschisi Yakov G rim m ning ham 
xizmati kattadir. Maks Myuller, Avgust Shleyxcrlar tilshunoslikning 
bu yo‘nalishini yangi materiallar bilan boyitdilar.
Shuni ta ’kidlash kerakki, bu ntaktab hosildor qo‘riqni ochgan 
bo ‘lsalar-da, Iekin ularga ham haqiqiy ilmiy lingvistikani yaratish 
baxti nasib etmadi. 0 ‘rganilayotgan obyektning tabiatini ochish 
masalasi ularning nazaridan chetda qoldi.
Ularning xatosi shundan iboratki, o ‘z tadqiqotlarida chcga- 
ralan g an tilla r, y a ’ni h in d -o v ro ‘pa tillari doirasi b ilan g in a 
cheklandilar va o ‘z oldilariga qiyoslash natijasi nintaga mos kcladi, 
kashf qilinayotgan m unosabat nimani bildiradi kabi savollarni 
qo ‘ymaydilar. Ularning tadqiqotlari tarixiylik o'rniga, asosan qiyosiy 
b o ‘lib qoldi.
Sossyurning fikricha, qiyoslash tarixiy haqiqalni yoritishda 
zaruriy shart-sharoit tug'diradi. Lekin faqat qiyoslashning o ‘zi bilan 
cheklanish o ‘rganiIayotgan obyekt haqida to ‘g‘ri xulosa chiqarishga 
olib kclmaydi.
Faqat XIX asrning 70-yillaridan boshlab tillarning yashash 
sharoiti qandayligi masalasi e ’tiborni torta boshladi. N atijada 
tilshunoslikning yangi davri boshlandi. Bu davr yosh gram - 
matikachilar davri hisoblanadi. Ularning xizmati shunda boMdiki,
28
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qiyoslash natijalarini tarixiy istiqbolga qo'shdilar va dalillarrri tabiiy 
tartibda joyladilar. Natijada til o ‘zi rivojlanayotgan organizm sifatida 
emas, balki til guruhlari jamoasining ruhiy hosilasi sifatida qarala 
boshlandi. Lekin bu maktabning tilshunoslik oldidagi xizmatlari 
qanchalik katta bo‘lishiga qaramasdan, hamma masalalarga oydinlik 
kiritdi, deb bo'lmaydi. Umumiy lingvistikaning asosiy masalalarini 
hal qilish yana ochiq qoldi.1
Sossyurning «Umumiy lingvistika kursi» bo'yicha m a'ruzalari 
ana shu masalalarni yoritishga bag‘ishlandi. Bu asarning maydonga 
kelishi tilshunoslik tarixida sistcm aviy-struktur tilshunoslikning 
shakllanishiga olib keldi.
F.de Sossyurning dunyo tilshunosligida bunchalar katta shon- 
shuhratga olib kelishiga sababchi bo‘lgan omillar nima edi?
Sossyur yosh gram m atikachilarning individual til haqidagi 
g‘oyasini davom ettirgan holda, tilda individuallik va sotsiallik 
o ‘rtasidagi munosabatga asosiy e'tiborni qaratdi.
Shuningdek, V.Gumboldtning til «crgon» emas, balki «energiya» 
ekanligi haqidagi g'oyasidan foydalangan holda tilshunoslikning 
o ‘rgarrish obyekti nutqiy faoliyat bo'lishi lozim, degan xulosaga 
keladi.