Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

Lingvistik belgi
ifodalovchism ing ketm a-ketligi
Ifodalovchi o ‘z tabiatiga ko‘ra eshitish sczgisi orqali qabul qilinish 
xususiyatiga ega b o ‘lganligi tufayli vaqtda kengayib boradi. Shuning 
uchun u vaqt beligisiga ko‘ra tavsiflanadi: a) u ch o ‘ziqlik beligisiga 
ega; b) bu ch o ‘ziqlik bir o ‘lchovga ega.
Lingvistik belgining bu belgisi tadqiqotchilar diqqatini kam jalb 
etadi. C hunki u aniqqa o'xshab k o ‘rinadi. F.de Sossyurning 
ta'kidlashicha, lingvistik belgining ketm a-ketlik tamoyili xuddi 
birinchi tamoyil kabi m uhimdir. Butun til mexanizmi bu tamoyll 
bilan bog‘langan.
Lingvistik belgining boshqa belgilardan, xususan, dengiz 
signallaridan asosiy farqi shundaki, u eshitish orqali qabul qilinadi 
va eshitilgan ifoda tom oni tovush ketma-ketligiga ega. Bir vaqtning 
o ‘zida ikkita tovushni talaffuz qilib bo'lm aydi. Bir elem ent talaflfuz 
qilingandan so‘ng, ikkinchisi talaffuz qilinadi. Ayniqsa, lingvistik 
belgining ifodalovchisi yozuv orqali ifodalanganda uning bu 
xususiyati yana ham ravshan nam oyon bo ‘ladi. Bir harfdan so‘ng 
ikkinchisi yoziladi.
1 Sossyur F.de. O'sha asar, 102-bct.
41
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Lingvistik belgining 
o ‘zgaruvchanlik va o ‘zgarmasligi
F.de Sossyur belgining «o‘zgaruvchanlik va o ‘zgarmaslik» 
antinomiyasini belgining erkinligi tamoyilining amal qilish oqibati 
deb hisoblaydi.
Belgining o ‘zida erkinlik va majburiylik antinom iyasi amal 
qilishini ta ’kidlaydi. Bir tom ondan, o ‘zi ifodalagan tushunchaga 
nisbatan ifodalovchi erkin bo‘lsa, ikkinchi tom ondan, bu belgilardan 
foydalanuvchi til jam oasi uchun ifodalovchi majburiydir. Chunki 
til oldingi davming merosi sifatida keyingi avlodlarga o ‘tadi. M a'lum
bir tushunchaning nom ini har kim o ‘zi xohlaganicha o ‘zgar- 
tirolmaydi. H ar bir jam iyat tilning oldingi davrdan meros bo‘lib 
o ‘tadigan, qanday bo‘lsa, shunday holda qabul qilinuvchi tayyor 
m ahsulot ekanligini yaxshi biladilar.
T iln in g m uayyan b ir davrdagi ho lati tarixiy o m illarn in g
mahsulidir. Bu esa belgining o ‘zgarmaslik sababini ko'rsatadi. Lekin 
til o ‘tmish merosi degan hukm bilan cheklansak, u tildagi o ‘zgarish 
jarayonlari haqida hech qanday tasaw ur bermaydi.
Belgining erkinligi nazariy jihatdan uning m oddiy tom oni 
bilan m a 'n o to m o n i o 'rta sid a g i m u n o sab a tn in g erk in lig in i 
ta'm inlaydi. D em ak, belgi ostida birlashgan bu ikki tom on erkin 
ravishda yashaydi va m uayyan ku ch lar t a ’sirida rivojlanadi. 
Evolutsiya yo tovush tom onini, yoki m a ’no tom onini qam rab 
oladi. Bu evolutsiya m uqarrardir. U ndan holi bo'lgan birorta til 
uchram aydi. M a’lum vaqt oralig‘ida har bir tilda sezilarli ravishda 
o ‘zgarish ro ‘y beradi.
Belgining zam onda uzluksizligi va o'zgaruvchanligi um umiy 
semiologiya tamoyilidir. Buni yozuv sistemasida, kar-soqovlar tilida 
yaqqol kuzatish mumkin.
Belgming uzluksizlik sababi kuzatishga aniq beriladi. Lekin 
belginmg zam onda o ‘zgarishi sababi haqida bunday fikrni aytib 
boim aydi. Zam on har qanday narsarri o'zgartiradi. Til ham bu 
um um iy qoidadan mustasno emas.
F.de Sossyur belgining «o‘zgaruvchanlik va o ‘zgarmaslik» 
xususiyati haqida fikr yuritar ekan, quyidagi xulosaga keladi:
42
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. Nutqiy faoliyatning ikki tarkibiy qismdan (faktuer): til va 
nutqdan tashkil topganligi e ’tirof etiladi. Sossyur uchun til — bu 
nutqiy faoliyat minus nutqdir.
U alohida shaxsning boshqalar flkrining tushunishi uchun 
imkon beradigan til ko‘nikmalari yig‘indisidir.
2. Lekin tilning bu ta ’rifi uni sotsial reallikdan tashqarida 
qoldiradi. U faqat reallikning bir tom onini individual aspektinigina 
o ‘z ichiga oladi. Til bo ‘lishi uchun esa so‘zlashuvchi jam iyatning 
b o ‘lm o g ‘i ham lo z im . T il ja m iy a td a n ta s h q a rid a m avjud 
b o im ay d i. Chunki til semiologik hodisadir. Tilning sotsial tabiati 
— uning ichki xususiyatlaridan biridir. Tilning to iiq r o q ta ’rifi 
ikki o ‘zaro b o g iiq h o d isa la rn i til va s o ‘zlash u v ch i ja m o a
o ‘rtasidagi m unosabatni qam rab olishi lozim b o ia d i. U quyidagi 
sxema orqali ifodalanadi:
1-sxema tilning hayotga qodirlik imkoniyatinigina ifodalaydi 
xolos. Hali bu sxema ostida berilayotgan til yashayotgan til emas. 
Chunki u faqat tilni sotsial rcallik belgisinigina qamrab oladi xolos.
So‘zlashuvchi jam oani zam ondan tashqarida qarash sotsial 
kuchlarning tilga ta ’sirini o ‘rganishga imkon bermaydi. Haqiqatga 
yaqinlashinoq u ch u n yuqoridagi sxem aga zam on h arak atin i 
ifodalovchi belgini q o ‘shish lozim b o ‘ladi, ya’ni