Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

Tilning belgilar sistem asi ekanligi
F.de Sossyur lingvistik konsepsiyasining yana bir muhim jihati 
tilning belgilar sistemasi ekanligi haqidagi qarashidir.
Til kishilar o ‘rtasidagi eng m uhim aloqa vositasidir. U obyektiv 
borliqdagi m a’lum voqea-hodisa haqida axborot tashuvchi asosiy 
vositadir. Bundan axborot tashishning boshqa yo'llari ham borligi 
m a’lum bo'ladi. M asalan, yo‘l harakatidan maMumot beruvchi 
vositalar, yo'ldan o ‘tish-o‘tmaslik xabarini beruvchi vositalar va 
boshqalar. Bu jih atd an til ham axborot berish uchun xizm at
35
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qiladigan yuqoridagi vositalar sirasida turadi. Ularning hammasi 
uchun um um iy narsa, avvalo, o ‘zi haqida va shu bilan birga 
borliqdagi boshqa m a’lum n arsa-h o d isalar haqida m a’lum ot 
berishdir. Bunday vositalar b e l g i l a r deb nomlanadi.
Inson o ‘zini qurshab turgan olam ni bilish jarayonida olam 
unsurlarini obrazlar orqali ongida aks ettiradi va bu ongda aks 
etgan olam unsurlari belgi orqali ifodalanadi. Sotsial axborotning 
har qanday moddiy ifodalovchilari b e l g i hisoblanadi.
Tilning belgilar sistemasi ekanligi uning asosiy xususiyati va 
universal tomonidir.
XIX asr oxiriga qadar belgi nazariyasi bilan asosan faylasuflar 
shug‘u llan d ilar. F aq at XIX asr oxiridan boshlab bu m asala 
ruhshunoslarning ham diqqatini jalb qildi.
Belgi haqidagi falsafiy nazariya o ‘zinirig uzoq tarixiga ega.
Qadimgi ellinlar narsanmg mohiyati va ularning nomlanishi 
yuzasidan ilmiy bahslaridayoq yashirin holda belgi tushunchasiga 
asoslangan edilar.
Faylasuflar ta 'sirid a XIX asrdan ooshlab tilning um um iy 
nazariyasiga bag‘ishlangan dcyarli barcha lingvistik asarlarda so‘z 
ikki tom onlam a xarakterga ega bo‘lgan bclgi sifatida talqin qilina 
boshiadi. V. G um boldt, Shleyxer, Shteyntal, L. Breal, A. Meye, 
F. Fortunatov, I.A. Boduen de Kurtene, N. Krushevskiy asarlarida 
so‘zga belgi nuqtayi nazaridan yondashiladi. Lekin F.de Sossyur 
tilning belgili tahiatini aniq-ravshan yoritib berdi. H atto belgi 
nazariyasi bilan shug'ullanuvchi alohida fan — semiologiya fani 
mavjud bo ‘lishini va lingvistika ham semiologiya tarkibiga kirishi 
lozimligini ta'kidladi.
Bir to m o n d a n , stru k tu ralizm n in g m uvaffaqiyati, ikkinchi 
to m o n d an , sem iotika fanining rivojlanishi tufayli 50-yillardan 
boshlab belgi m uam m osiga qiziqish yanada ortdi. Lingvistik 
m uam m olam i semiotik aspektda o ‘rganish lingvistikaning o ‘zini 
ham o ‘rnining o ‘zgarishiga olib keldi. U ham inson bilimlari 
sistemasida markaziy o ‘rin oluvchl fanga aylandi.
Hozirgi kunda belgining turli aspektlarini hisobga oluvchi turli 
ta ’riflari mavjud. Uning ham m a qirralarini hisobga olgan holda 
Yu.S. Maslov shunday ta 'rif beradi: «Belgi — bu idrok qilinadigan
36
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

narsa bo ‘lib, idrok qiluvchiga o ‘zi haqida va ushbu belgidan tashqari 
b o ‘lgan boshqa narsa haqida ma'lumot beruvchi vositadir».
Belgini aniqlashda, odatda, uning ikki xususiyati ko‘rsatiladi: 
belgining birinchi xususiyati idrok qilinishdir. Demak, u idrok 
qilinishi uchun m a’lum moddiy asosga ega bo'lishi kerak. Belgining 
moddiy asosi turlicha boMlshi m umkin; tovush (akustik), ko'rish 
(optik), maza (gustator) va boshqalar.
Belgining ikkinchi xususiyati o ‘zi haqida va boshqa obyekt 
haqida ma'lumot berishdir. Anglashiladiki, har qanday belgida o ‘zaro 
m a’lum munosabatda bo‘lgan ikki obyekt mavjud bo'ladi. Obyektlar 
o ‘rtasidagi munosabat ikki xil: sabab-natijali munosabat va shartli 
m unosabat. Sabab-natijali m unosabatda o 'z a ro m unosabatda 
b o ‘lgan o b y e k tla r m o tiv la n g a n , s h a rtli m u n o s a b a td a esa 
motivlanmagan bo‘ladi. Obyektlar o ‘rtasidagi bu ikki munosabatni 
quyidagi sxemalar orqali ifodalash mumkin.