Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

sintaktik modellar yig'indisi tildir. Qisqa muddatli, tarixan betakror 
so'zdan foydalanish faoliyati nutqdir. Nutq aniq zam on va makon 
bilan bog‘liq. U betakrorhk xususiyatiga ega. Bir sintaktik model 
asosida yuzaga chiqqan har bir jum la aniq bir makon va zam onda 
muayyan shaxs tom onidan yuzaga chiqariladi. Boshqa vaqtda, 
boshqa m akonda aytilgan xuddi shu ju m la oldingisiga aynan 
o ‘xshamaydi. Shuning uchun u betakrorlik xususiyatiga ega bo‘ladi.
K o‘pchilik a n ’anaviy tilshunoslik tarafdorlari o'rtasida til va 
nutqni farqlashning lingvistika uchun nima ahamiyati bor degan 
savol tug'llishi mumkin. Alan G ardiner bu savolga birinchi darajali 
ahamiyatga ega deb javob beradi.1
Unm g fikricha, har qanday real gapda ikki qatordagi hodisa 
mavjud bo ‘ladi. Ulardan birinchi qatordagisi so'zlovchi shaxsga 
qadar uning til xotirasida mavjud b o ‘lgan lug‘aviy birliklar va 
grammatik sxemalardir. Bular «til» dalili hisoblanadi. Ayni paytda 
har bir real gap m a’lum so‘zlovchi subyektning ijod mahsuli va u 
m a’lum m aqsadda m uayyan bir m akonda va zam onda bayon 
qilinadi. G apda o ‘z ifodasini topgan ana shu belgilar «nutq» dalili 
sanaladi.
Shunday qilib, «til» va «nutq» zidlanishi o ‘zida m ohiyat-hodisa 
dialektikasini namoyon etadi va til sistemasining barcha sathlarini 
qamrab oladi.
Alan G ardiner «til» va «nutq» o ‘zaro farqlanishi bilan birga, 
ularning bir-birisiz mavjud bo ‘lmasligini, ular o ‘zaro uzviy bogiiq 
ekanligini ham alohida ta ’kidlaydi. Nutq tilsiz yuzaga chiqmasligi, 
til nutq orqali funksiyalashuvi, tilning ana shu maqsadni amalga 
oshirish uchungina mavjud b o iish i bayon qilinadi. «Agar men 
muayyan matndagi m a iu m hodisani tilga emas, nutqqa xos, desam, 
u holda m atndan til elem enti deb hisoblangan barcha an'anaviy 
elementlar chiqarib tashlangandan so‘ng, so‘zlovchining o ‘zi bilan 
bogiiq b o ig a n qoldiq nutq elementi sanaladi».
U til va nutqni o ‘zaro izchillik bilan farqlagan holda lingvistik 
atamalarni ham ana shunga mos holda zldlash zarurligini bayon 
qiladi. Xususan, u tilshunoslarning «gap» atamasini bir vaqtning
1 GardinerA. 0 ‘sha asar, 15-bct.
3 — A. Nurmonov
33
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘zida ham til, ham nutq dalili uchun qo ‘llashlarini tanqid qiladi. 
U ning fikricha, til va nutq atamalari bir-birini rad qiladi. U yoki 
bu atam a yo tilga, yoki nutqqa xos b o ‘Hshi lozim. Bir vaqtning 
o ‘zida ikki yo‘ldan ketish m um kin emas.
L. Yelmslev ham F.de Sossyuming til va nutq dixotomiyasiga 
yuqori baho beradi. Uning fikricha, Sossyur ta ’limotining mohiyati 
til va nutqni farqlashdir. Boshqa barcha nazariyalar m antiqan ana 
shu asosiy tezisdan keltirib chiqariladi.
Sossyurgacha b o ig a n lingvistika individuum xulqiga tayandi, 
nutqiy faoliyat individual aktlar yigindisi sifatida tasaw ur qilindi.
Xuddi m ana shu yerda yangi lingvistik nazariya bilan an ’anaviy 
nuqtayi nazarning prinsipial farqlarrishi va, ayni paytda, tutash 
nuqtasi kuzatiladi. F.de Sossyur so‘zlashishjarayonidagi individning 
ahamiyati va lmgvistik o ‘zgarishlarda uning roliga katta e'tib o r 
berdi. A na shu yo‘l bilan a n ’anaviy tilshunoslik bllan struktur 
tilshunoslik o ‘rtasiga ko‘prik o ‘matdi. Shu bilan bir vaqtda a n ’anaviy 
tilsh u n o slik d an jid d iy farq qiladigan tam o y iln i — a n ’anaviy 
tilshunoslikni o'zgartirish yoki to'ldirish lozim b o ig a n straktur 
lingvistikani yaratish tamoyilini shakllantirdi.
L. Yelmslevning fikriga ko‘ra, lingvistikaga strakturlik tamoyili 
kiritilgan hozirgi kunda bu tam oyildan har xil mantiqiy natijalar 
olish uchun katta hajmdagi ishiarni amalga oshirish lozim .1