Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

Korrelativ va divergentlar korrespondent\arga qaranta-qarshi 
qo‘yiladi. Tarixan bir manbadan kelib chiqib, hozirgi qardosh tillarda 
farqli ta la ffu z q ilin u v c h i to v u s h la r o ‘z aro k o rre s p o n d e n t 
munosabatidagi tovushlar yoki korrespondentlar sanaladi. Masalan, 
yunoncha pater, poot, ingl. father, foot so‘zlaridagi p va/tovushlari 
o ‘zaro korrespondcnt munosabatidagi tovushlar hisoblanadi.
K orrelativ va korrespondent singari tovushlarga o ‘xshatib 
bo'lm aydigan fonetik birhkni Boduen f o n e m a hisoblaydi. 
K o‘rinadiki, bu o 'rin d a u fonem ani so ‘zning maMum fonetik 
qismining antropofonik xususiyatlarining umumlashgan yig‘indisi 
sifatida baholaydi.
Xullas, Boducn jahon tilshunosligi tarixida statika-dinamika, 
til-nutq zidlanishi to ‘g‘risidagi tushunchaning paydo boMishida, 
tiln in g sistem a c k an lig i, u n in g belgili ta b ia ti t o ‘g ‘risidagi 
qarashlarining shakllanishida hamda foncma nazariyasining vujudga 
kelishida xizmati kattadir.
N azorat savollari
1. Bocluen de Kurtene lingvistik konsepsiyasi qanday falsajiy asosga suyanadi?
2. Boduen lingvistik ta 'limotining ntuhini jihatlari nimalardan iboral?
3. Boduennmg fonema haqidagi qarashlari qanday?
4. Boduenning morfema haqidagi qarashlari qanday ?
5. Boduen kogerent, divergent, korrelativ, korrespottdent atamalari orqali 
qanday tushunchalarni ifodalaydi?
6. Boduen de Kurtenening tilshunoslik tarixida tulgan o'rni qanday?
25
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

F. de S O S S Y U R - ST R U K T U R  
T IL S H U N O S L IK N IN G A S O S C H I S I
Dunyoda ajoyib voqealar ko‘p. «Umumiy lingvistika kursi» 
kitobi ham ana shunday ajoyibotiardan biridir. Uning ajoyibligi 
shundaki, kitob F.de Sossyur nomi bilan nashr qilingan bo‘lsa 
ham, lekin bunday kitobni yozish va nashr qilishni u hayohga 
ham keltirgan emas. Bu kitobni F.de Sossyur nomi bilan chiqargan 
va unga dunyo miqyosida mislsiz shuhrat olib bergan kishilar 
shogirdlari Sh. Balli va A. Seshelardir.
Bu ikki zot o ‘z ustozining nomini dunyo tilshunosligi tarixida 
yuqori cho'qqiga olib chiqishga m usharraf bo‘lishiari bilan birga, 
ustozlarga sadoqat namunasmi ko'rsatdilar va shu sadoqatlari bilan 
jahon ilmiy jamoatchiligmi lol qoldirdilar.
Aslida F.de Sossyur 1907—1911- yillarda Jeneva universitetida 
«U m um iy lingvistika kursi» bo'yicha uchta kursga m a'ruzalar 
o ‘qiydi.
F.de Sossyurning m a’ruzalari shu qadar m azm unan boy va 
m undarijasi yangi ediki, tinglovchilar unga lol qolardilar. F.de 
Sossyur vafotidan bir yil o'tgandan so ‘ng, shogirdlari Sh.Balli 
va A .S e sh e la r 1907—1911- y illa r d a v o m id a F .d e S o ssy u r 
m a’ruzalarini tinglagan talabalarnm g konspektlari asosida uning 
m a’ruzalarim kitob holida nashr qilishni hayollariga keltirdilar. 
N atijad a t o ‘qqiz kishining konspektini to p d ila r va ana shu 
konspektlar asosida F.de Sossyur m a'ruzalarini tiklashga harakat 
qildilar. Ana shunday harakat tufayli 1916- yilda F.de Sossyur 
nomi bilan bu asar dunyoga keldi.
M ashhur tilshunos E .B envenist tilshunoslik taraqqiyotini 
falsafiy, qiyosiy-tarixiy davrlarga bo‘lar ekan, F.de Sossyurning 
ushbu kitobining nashr etilishi natijasida lingvistika tarixida yangi 
davr boshlanganini ta'kidlaydi. Bu davr lingvistikasining o ‘ziga xos 
xususiyati shundaki, uning o'rganish obyekti til falsafasi ham , 
grammatik shakllarning tarixiy taraqqiyoti ham emas, balki tilning 
im m anent realligi hisoblandi. Natijada lingvistika formal, qat'iy, 
sistematik fanga aylanishga intildi.1
1 Eeneemtcm 3. 06man 
j in n rB H C T H K a . 
— M., 1974, c. 23.
26
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Fcrdinand dc Sossyur tilshunoslik tarixining uch taraqqiyot 
bosqichini ko‘rsatadi.‘
Tilshunoslik tarixining ilk davrini «grammatika» davri deb 
nom laydi. Bu davr tilshunosligi yunonlarda shakllanib, Fran- 
siyada gullab-yashnaganligini ta'kidlaydi. Bu tilshunoslik asosan 
m antiqqa tayangan b o ‘lib, tilning o ‘ziga xos xussiyatlarini ilmiy 
asosda obyektiv ravishda yoritib berishdan uzoqda edi. Uning 
maqsadi n o to ‘g‘ri shakllardan to ‘g ‘ri shakllarni farqlash bilan 
cheklangan edi.
Ikkmchi davri «filologiya» davri sanaladi. Garchi «Filologiya» 
maktabi Aleksandriyada Kam mavjud bo ‘lgan b o ‘lsa-da, lekm bu 
atam a ko'proq 1777- yilda Fridrix Avgust Volf tom onidan asos 
solingan va shu kungacha davom etayotgan ilmiy yo'nalishga 
nisbatan qo'ilaniladi. Bu yo‘nalishda til yagona o ‘rganish obyekti 
hisoblanmaydi. U o ‘z oldiga matnlarrri izohiashni asosiy maqsad 
qilib qo'yadi. Bu asosiy vazifani hal etish adabiyot tarixi, xalqning 
maishiy hayoti va sotsial masalalar bilan ham shugTillarrishga olib 
keladi. Filologiya yo ‘nalishi ham m a joyda o'zining tekshirish 
metodini — manbani tanqidiy o ‘rganish metodini qo ‘llaydi. Faqat 
turli davrlarga oid matnlarni o ‘zaro qiyosiy o'rganganda, eski yozma 
manbalarda mavjud bo ‘lgan tushunilishi qiyin so‘zlar izohida yoki 
maMum muallifning individual uslublni yoritish lozim bo‘lgandagina 
lingvistika masalalariga murojaat qilingan.
Sossyurning ta ’kidlashicha, bunday yo‘nalish tarixiy lingvistika 
uchun yo‘lni tozalab bergan boTsa ham , lekin uning bir muhim 
kamchiligi mavjud edi. U ham boTsa, yozma nutqqa qullarcha 
sajda qilgan holda, jonli tilni unutib q o ‘ydi. Burring ustiga ular 
asosan yunon va lotin obidalariga qiziqish bildirdilar.
Frans Boppning 1816-yilda «Sanskrit tilida tuslanish sistemasi 
haqida» asarining dunyoga kelishi bilan tilshunoshkning uchinchi 
davri boshiandi. F.Bopp bu asarida sanskrit tilini yunon, lotin va 
boshqa Ovro‘pa tillari bilan bogTab turuvchi munosabatlarni ochib 
berdi. Lekin F.Boppga qadar Kam bu tillar o ‘rtasidagi o'xshashlik 
ingliz sharqshunosi Djons tom onidan bayon qilingan edi. Lekin 1
1 Cocciop 0.de. Kypc o6mefi