Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

Lingvistik belgining erkinligi
F.de Sossyurning talqiniga ko‘ra, har qanday lingvistik belgi 
ifodalovchi va ifodalanmish munosabatidan tashkil topgan butunlik 
sanaladi. Lingvistik belgining ifodalovchi va ifodalanmishi o‘rtasidagi 
m unosabat erkindir.
M asalan: opa tu sh u n ch asi o-p -a  to v u sh lar k etm a-k etlig i 
bilan hech qanday ichki m unosabatga ega em as. Bu tu sh u n ch a 
b o sh q a h a r q a n d a y to v u s h la r k e tm a -k e tlig i aso sid a ham
ifodalanishi m um kin. Bu turli tillarda m azkur tush u n ch an in g
tu rlich a ifodalanishi va turli tillarning mavjudligi bilan ham 
izohlanadi.
Bu o ‘rinda e r k i n 1 i k atamasining m a’nosiga alohida ahamiyat 
berish lozim b o ‘ladi. G archi lingvistik belgining ifodalovchi va 
ifodalanmish tom oni o'rtasidagi munosabat erkin bo‘lsa ham , lekin 
bundan so‘zlovchi belginmg ifodalovchi tom onini erkin tanlaydi, 
degan xulosaga kelmaslik lozim.
So‘zlovchi lingvistik belgining jam oatchilik tom onidan qabul 
qilingan ifodalovchi tom oniga ozgina bo ‘lsa-da o ‘zgarish kirita
1 Sossyur F.de. O'sha asar, 100-bct.
40
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olmaydi. U o'zining til xotirasida o'zigacha b o ‘lgan ifodalovchi va 
ifodalanmish m unosabatidan tashkil topgan lingvistik belgini bir 
butun holda o'zlashtiradi.
Lingvistik belgining erkinligi faqat uning ifodalovchi tomonining 
ifodalanmish tomoniga nisbatandir. Chunki bu ikki tomon o ‘rtasida 
hech qanday tabiiy aloqa yo‘qdir.
Shu bilan birga, til sistemasida bu tamoyilga istisnolar ham 
uchraydi.
Xususan, F.de Sossyur tovushga taqlid so'zlar bilan undov 
so'zlarni ana shunday belgilar qatoriga q o ‘shadi. Lekin ularning 
kam sonligi va til sistemasining «organik elementi» emasligi, shuning 
uchun bu holatlar lingvistik bclgming erkinligi tam oyilini rad 
etolmasligmi ta'kidlaydi.1