Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

ortiq elementlarning y ig (indisi,
shakl nuqtayi nazaridan yonda- 
shuvchi strukturalistlar esa elementlarning o (zaro munosabatidan 
iborat butunlik
sifatida izohladilar.
7. S tru k tu r tilshunoslikning barcha y o ‘nalishlari til-n u tq
zidlanishini e'tiro f etadi. Lekin tadqiqotchining ulardan qaysi biriga 
tayanib ish k o 'rish i b o 'y ic h a b ir-b irid a n farq qiladi. G los- 
sematiklarning tadqiq usuli deduktivlik bo‘lib, umumiyliklardan 
xususiyliklarga qarab yo'nalsa, deskriptiv tilshunoslik bevosita
142
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

k u z atish d a b erilg an xusu siy lik larg a ta y an ib ish k o 'ra d i va 
xususiyliklardan umumiylikka yo'naladi, induktiv usulga tayanadi. 
Bu b ila n d e sk rip tiv tils h u n o s lik a n ’a n av jy tils h u n o s lik k a
yaqinlashadi.
Yuksak darajadagi m av h u m lash tirish g a tay an ish nuqtayi 
nazaridan glossematika bilan transformatsion lingvistika bag'ridan 
o ‘sib chiqqan generativ Iingvistika, ayrriqsa S.K.Shaum yanning 
applikativ modeli umumiylikni tashkil etadi.
Bu jihatdan struktur tilshunoslik bir necha darajalarni tashkil 
etadi. Darajalanish qatorida chap qutbni deskriptiv tilshunoslik, 
o ‘ng qutbni esa glossematika va generativ lingvistika (applikativ 
model) egallaydi. Funksional lingvistika, transformatsion lingvistika 
oraliq holatda turadi.
8. Struktur tilshunoslikning darajalanish qatoriga e ’tibor berilsa, 
shu narsa ayon bo'Iadiki, zidlanish qatorining chap qutbida turuvchi 
an ’anaviy tilshunoslik nomi ostida birlashtirilgan klassik tilshunoslik 
bilan zidlanishnfng o ‘ng qutbida turgan struktur tilshunosliknmg 
glossematika yo‘nalishi o ‘rtasida o'tib bo‘lmas jarlik yo‘q. Deskriptiv 
va transform atsion lingvistika bu ikki tilshunoslikni tutashtirib 
turuvchi ko‘prik sanaladi.
9. Funksional lingvistika ham, Amerika strukturalizmi ham, 
garchi umumiy belgilari bilan bir umumiy nom ostida birlashsa- 
da, lekin ularning har qaysisi o ‘z ichida bir qancha tarmoqlardan 
iborat. Xususan, funksional lingvistikada A.Matezius, N.Trubetskoy 
bilan Skalichka qarashlari o ‘rtasida muayyan o ‘ziga xosliklar mavjud 
bo‘lsa, Amerika staikturalizmida empirizm deb tan olingan Blumfild 
qarashlari bilan ratsionalizm  deb e 'tiro f etiluvchi N.Xom skiy 
qarashlari o ‘rtasida juda katta ziddiyat bor. Birinchisi antimentalistik 
xarakterga ega bo ‘lib, faqat shaklga tayangan holda, aniqlikka va 
soddalikka intiladi. Bu bilan glossematikaning empirik tamoyillariga 
yaqin keladi. Lekin bixeyviorizmga tayanish bilan glossematikadan 
farq qiladi. N.Xomskiy esa shakl va mazm un birligini e'tiro f etgan 
holda mentalistik g‘oyaga suyanadi. Bu yo‘nalishda tadqiqotlarning 
ikki bosqichi e ’tiro f etiladi. Birinchi bosqichda bevosita sezgi 
a ’zolarimizga ta ’sir qilayotgan og‘zaki yoki yozma nutq parchalari 
tahlil qilinadi. Ikkinchi bosqichda esa ular bir-biriga qiyoslanib,
143
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

u m um iy jih a tla ri aniq lan ad i va ana shu y o ‘l bilan ratsional 
gram m atika yaratishga harakat qilinadi. K o‘rinadiki, Amerika 
tilshunosligidagi ratsional yo'nalish bilishnm g analiz va sintez 
bosqichlarini o ‘zida nam oyon qiladi.
Shu bilan birgalikda Amerika strukturalizmi o ‘z rivojlanishining 
bir necha bosqichlaridan iborat bo'lib, ularning biri ikkinchisi uchun 
doya rolini o ‘ynaydi. Shu bois Amerika strukturalizmi tarmoqlari 
xronologik tartibga ham egadir. Xususan, deskriptiv lingvistika (DL) 
bevosita ish tiro k ch ilar (B l) gram m atikasi u c h u n doya rolini 
o ‘ynagan b o ‘lsa, BI, o ‘z navbatida,transform atsion lingvistika 
(TL)ning paydo bo'lishiga zamin yaratdi.
Transformatsion lingvistika bag'ridan esa generativ va Rossiyada 
Shaumyanning applikativ grammatikasi o ‘sib chiqdi.
10. 
Struktur tilshunoslik fanlar sistemasida shu qadar obro‘- 
e'tibor topdiki, uning tekshirish metodlari boshqa fanlarga ham 
ta ’sir qila boshladi. Shuning uchun M .N.Gretskiy strukturalizm 
o ‘z tarixini lingvistikada boshlaganini va keyinchalik boshqa fanlarga, 
xususan musiqashunoslik va kristalshunoslikka ham ta'sir qilganini 
bayon qiladi.1
M ashhur fransuz antropologi Klodo Levi-Strossa 1952-yilda 
N yu-Y orkda bo'lib o ‘tgan xalqaro antropologlar simpoziumida 
so'zlagan nutqida lingvistikadagi strukturalizmning paydo bo‘lishi 
va uning fandagi ahamiyati haqida fikr yuritar ekan, uni fizika 
fanlarida amalga oshirilgan N yuton mqilobiga tenglashtiradi. Xuddi 
shunga o'xshash fikr Amerika antropologi va lingvisti Jozef Grinbeig 
tom onidan ham bayon qilinadi.
rpenKuii M.H. 
< b p a n u y 3 C K M H crpyK T ypajiH 3M . -
M., 1971, c. 10.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---