Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot

Moliyaviy vositachilik faoliyati

Moliya tizimining samaradorligini har qanday asosiy mikroiqti- sodiy oʻquv qoʻllanmada bayon qilingan "oʻlik vazn"²⁶ tushunchasi asosida aniqlash mumkin: bu xarajatlar qancha kam boʻlsa, tizim shunchalik samarali boʻladi.

Moliya tizimining sanab oʻtilgan funksiyalarini amalga oshirish uchun birjalarning barcha ishtirokchilari tomonidan birjalar ekviva- lentligining dalili sifatida qabul qilinadigan ma’lum bir vosita boʻlishi kerak. Iqtisodiy munosabatlarda pul shunday vosita deb hisoblanadi.
Ammo pulning "oʻzi va oʻzi uchun" ta’rifi berilmagan, shuning uchun pulning mohiyati va zamonaviy moliyaviy munosabatlar tizimini tushunishda muammolar paydo boʻladi. Kundalik hayotda pul ixcham, nisbatan kam uchraydigan va iste’molda ma’nosi boʻlmagan qimmatbaho buyumlar (tangalar), shuningdek, farmonga yoki bozor amaliyotiga muvofiq tanga ekvivalenti sifatida tan olingan bozorning hurmatli ishtirokchilarining veksellari deb hisoblanadi.
Ammo zamonaviy moliya tizimining asosi pul emas. Zamonaviy moliya tizimining asosini moliya vositasi tashkil etadi.





²⁶ https://www.banker.kz/blogs/sergey_kopylov/financial-instrument-and-the-old-financial-theory.php
Xalqaro moliyaviy hisobot standartiga asosan moliyaviy vosita bu shartnoma, natijada bir tomon moliyaviy aktivlarga, ikkinchisi moliyaviy majburiyatlarga ega (ya’ni moliyaviy aktivlarni berish majburiyati) yoki chiqarilgan oʻz kapital vositalari. Shunga oʻxshash ta’riflar Bazel Capital hujjatlarida (§§RBC25.2, MAR10.5 Bazel I I I d457 dagi bozor xavfini hisoblashni tartibga soladi, §686 Bazel I I bcbs128).
Moliyaviy vositalarga misollar:

• 
  ssudalar - kredit shartnomasida belgilangan muddatdan keyin mablagʻlarni yetkazib berish;
  
• 
  ma’lum bir emitentning aksiyalari portfeli - uchinchi shaxsning kapital moliyaviy vositasi;
  
• 
  valyuta forvardi - ma’lum miqdordagi pullarni turli xil valyutalarda almashtirish (ushbu miqdorlarning nisbati forvard kursini belgilaydi) - chunki bu moliyaviy aktivlar va moliyaviy majburiyatlar toʻplami;
  
• 
  valyuta opsiyasi - tomonlardan birining iltimosiga binoan ma’lum miqdordagi pulni almashtirish.
  

Moliya vositasining asosiy xususiyati shundaki, u "naqd pulda yoki boshqa moliyaviy vositada yoki moliyaviy vositalarni almash- tirish orqali aniq asosda hisob-kitob qilinishi mumkin". Shunday qilib, agar don savdosiga ixtisoslashmagan korxona (lift emas, un tegirmoni emas) oʻz kontragentining qarziga garovni sotish natijasida don oladigan boʻlsa, bu donni potensial ravishda moliyaviy vosita deb hisoblash mumkin: don ayirboshlash tovaridir, misol uchun "asosiy aktivni qabul qilishni va uni olgandan keyin qisqa vaqt ichida qayta sotishni mashq qiladi".
Moliyaviy vositalar ularning foiz stavkasi, ya’ni vaqt va kredit xavfi uchun toʻlov yoki ularning haqiqiy qiymati bilan tavsiflanadi. Kredit xavfi - bu moliyaviy vositaning maqbul narxda naqd pulga almashtirish qobiliyatini yoʻqotish xavfidir. Bozor xavfi - bu moliyaviy vositalar kurslarining oʻzaro oʻzgarishi xavfi hisoblanadi.
Foiz stavkasi muhim boʻlgan moliyaviy vositalar amortizatsiya qilingan qiymat boʻyicha hisobga olinadi. Foizning asosiy yoʻnalishi adolatli qiymatning oʻsishi boʻlsa, buxgalteriya hisobi foyda yoki zarar orqali adolatli qiymatga asoslanadi.
Ba’zan sarmoyaning maqsadi roʻyxatdagilar bilan cheklanib qolmasligi mumkin. Bunday holda, moliyaviy vosita boshqa toʻliq daromadlar orqali adolatli qiymatda hisobga olinadi. Darhaqiqat, bu usul foyda yoki zarar orqali adolatli qiymat boʻyicha hisobga olinishdan deyarli farq qilmaydi, lekin bundan tashqari, kredit xavfini baholashni ham nazarda tutadi, endi uni e’tiborsiz qoldirib boʻlmaydi. Ammo, aslida, bunday vositalar koʻpincha rasmiy ravishda faqat moliyaviy deb nomlanadi.
Xuddi shunday, moliyaviy vositalarga tegishli tushunchalar boshqa vositalarga ham tegishli. Masalan, ichki ehtiyojlar uchun zaxiralar ikkita qiymatning eng pasti boʻyicha hisobga olinadi: ya’ni adolatli qiymat hisoblanib, bu qiymati boʻyicha yoki sof realizatsiya qiymati boʻyicha. Aslida bunday aksiyalar mustaqil qiymatga ega, ammo bu buxgalteriya hisobida aks etmaydi. Yana bir misol – avans- lar, bu ba’zi bir sabablarga koʻra moliyaviy vosita sifatida ham koʻrib chiqiladi, ammo keyingi moliyaviy almashinuvlar uchun ular toʻlan- maydi. Bundan tashqari, avanslar boʻyicha majburiyatlarni toʻlash naqd pul yoki boshqa moliyaviy vositada, aniq asosda amalga oshiril- maydi.
Shunday qilib, moliyaviy vositalar pul tizimiga asoslangan moliyaviy tizimda boʻlmagan real iqtisodiyotning aksiga aylanadi. Faoliyatlarning xilma-xilligi, xatarlari va ehtiyojlari kotirovkalarning cheklangan roʻyxatiga qisqartiriladi.
Moliyaviy vosita iqtisodiyotdagi birja hajmini sezilarli darajada oshirishga imkon berdi. Naqd pul oʻrniga moliya vositalari birjalarda qatnashib, M3 agregati bilan cheklanmagan pul agregatlarining butun matryoshkasini yaratadi. Ayni paytda rentabellik, xatarlar, dolzarblik, qonuniy cheklovlar oʻsib bormoqda va likvidlik pasaymoqda.
Moliyaviy vositalar investitsiya manbalarini qayta taqsimlash tizimini soddalashtiradi. Korxonalarning real samaradorlik koʻrsat- kichlari foiz stavkalari, kapital moliyaviy vositalarining stavkalari, ushbu parametrlarning oʻzgaruvchanligi va defolt ehtimoli bilan alma- shtiriladi. Bozorning axborot samaradorligiga ishonish bu almashinish mexanizmlarini maqbul qiladi.
Moliya vositalariga asoslangan birja tizimining uzluksiz ishlashi qonunchilikni standartlashtirishni talab qiladi. Huquqlar toʻplamlari
(ba’zi advokatlar aytganidek "toʻplamlar") bir xil tizimda oʻxshash boʻlishi kerak.
Chet elda investitsiyalarda qatnashish uchun moliya bozorining asosiy tushunchalariga amal qilish kifoya. Mulk huquqlari, ularni roʻyxatdan oʻtkazish va tasdiqlash tizimi - bularning barchasi bir xil boʻlishi kerak. Investitsiya jarayoni huquqlarni tuzish va huquqlarni ta’minlash jarayonidan ajratilgan (ajratishning ikkinchi xususiyati) boʻlishi lozim.
Tashkil etilgan savdo maydonchalarida ba’zi moliyaviy vositalarni boshqalari uchun bepul almashtirish ta’minlanadi. Ayirboshlash xavfini kamaytirish oʻzgaruvchan marj va boshqa risklarni qoplash fondlari hisobiga amalga oshiriladi.
Oʻquv qoʻllanmalaridagi pul agregatlari mavzusining taqdimoti odatda pul multiplikatorlari yordamida naqd puldan moliya vosita- lariga qadar yoʻnalishda quriladi. Xatarlarni qoplash uchun zarur boʻlgan moliyaviy vositalar orqali pul mablagʻlarini ishlab chiqarish- ga, ya’ni teskari jarayonga e’tibor qaratilmaydi. Moliya tizimidagi ijobiy fikrlarning barqarorligi juda qiziq hisoblanadi.

4.