Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot

Moliya tizimi regulyatorlari

Barcha pul mablagʻlari va kvazi pul operatorlari - brokerlar, banklar, tovar va fond birjalari, toʻlov tizimlari, oʻzaro fondlar, kripto- valyutalar, mikromoliya tashkilotlari, kazinolar va boshqalar moliya- viy regulyatorlarning litsenziyalaydi va ular faoliyatini monitoring qiladi.

Moliyaviy regulyator moliyaviy xizmatlar iste’molchilarining huquqlarini himoya qilish uchun moʻljallangan. Moliyaviy xizmatlar ma’lum bir choʻqqiga yetgan har bir mamlakatda turli mamlakat- larning moliyaviy makonlarida tartibni ta’minlashga moʻljallangan turli xil moliyaviy tashkilotlar paydo boʻla boshlaydi. Xuddi shu tarzda, barcha mamlakatlarda moliyaviy bozorni tartibga soluvchilar turli xil normativ hujjat va standrtlar mavjud. Xususan: milliy va Rossiya moliyaviy regulyatorlari yevropadagi moliyaviy regulya- torlardan farqli oʻlaroq, oʻz mamlakatlariga unifikatsiya qilingan.
Bunda moliya kompaniyalari tomonidan yolgʻonchilik va firibgarlikning oʻsishi boshlangan vaqtida moliyaviy xizmatlarning
sifatli ta’minlanishi va qoidalarga rioya qilinishini kuzatishi kerak boʻlgan turli xil tashkilotlarni tashkil etildi. Keyinchalik, nafaqat milliy, hattoki xalqaro miqyosda xizmatlarning sifatli ta’minlanishi va qoidalarga rioya qilinishini kuzatishi kerak boʻlgan turli xil tash- kilotlarni soni va sifatiga boʻlgan talablar osha bordi. Misol uchun, (Sentr regulirovaniya otnosheniy na finansovыx rыnkax –moliya bozorlar munosabatlarini tartibga solish markazi) SROF – Rossiya federatsiyasining asosiy moliyaviy regulyatori
Rossiya Federasiyasidagi barcha moliyaviy regulyatorlarning eng vakolatli vakili SROF hisoblanadi. Ushbu Rossiya moliyaviy regulyatoridan litsenziya olish har qanday ikkilik opsionlar vositachisi uchun muhim voqea hisoblanadi. Bunday litsenziyaga ega boʻlish rus brokeriga treyderlar tomonidan ishonchni beradi, chunki SROF regulyatori sizning mablagʻlaringiz xavfsizligini va firibgarlik xavfi ostida qaytarilish kafolatlarini ta’minlaydi.
Rossiya Federasiyasida moliya bozorini tartibga soluvchi institutlar hali ham koʻp. Rossiya Federatsiyasi moliyaviy regulyatori (National Association of Funeral Directors-)NAFD boʻladi. U Rossiya Federatsiyasining mustaqil moliyaviy regulyatori deb nomlanadi. Muxtasar qilib aytganda, ushbu Rossiya Federatsiyasining nazorat qiluvchi moliyaviy instituti toʻgʻrisida tashkilot brokerlarni boshqarish uchun brokerlar tomonidan tashkil etilgan. Ammo hamma narsa juda oddiy emas, Rossiya Federasiyasi qonunlari savdogarlar va boshqa moliyaviy xizmatlarning turli xil mijozlarini aldashga yoʻl qoʻymaydi. Shuni ham aytish mumkinki, Rossiya Federatsiyasining ushbu moliya- viy regulyatori Rossiya bozorida samarali ishlaydi. Rossiya Federatsi- yasining NAFD moliyaviy regulyatori SROFR-ga erisha olmasa-da, u savdogarlar uchun sifat kafolati hamdir.
(Komissiya po regulirovaniyu otnosheniy uchastnikov finansovыx rыnkov- Moliya bozori ishtirokchilarini tartibga solish komissiyasi ) KROUFR(SROFR) - bu Rossiya Federatsiyasining notijorat moliya bozori regulyatori savdogarlar e’tiboriga loyiq boʻlgan navbatdagi Rossiya moliyaviy regulyatori - KROUFR. Rossiya Federatsiyasidagi ushbu notijorat nazorat qiluvchi tashkilotning qisqartmasi, moliya bozori ishtirokchilarining munosabatlarini tartibga solish boʻyicha komissiya sifatida e’lon qilinadi. Rossiya federatsiyasi moliya regul- yatori NAFDning Rossiya iqtisodiyotidagi ishtiroki 2003-yilda
boshlangan va shu kungacha davom etmoqda. Tashkilot oʻz resurs- laridan samarali foydalanadi va qimmatli qogʻozlar bozoridagi har xil firibgarlikning oldini oladi.
KROUFR Rossiya Federatsiyasida Forex va ikkilik opsionlar bozoridagi savdogarlarni himoya qilish qoidalarini yaratishda Rossiyada vakolatga ega boʻldi, ular hozirgi kunda real hayotda samarali qoʻllanilmoqda. Ushbu tashkilotning ishlash tamoyillari Rossiya Federatsiyasi moliya bozorining boshqa shunga oʻxshash tartibga soluvchi institutlariga oʻxshaydi.
Rossiya Federatsiyasi Prezidentining qaroriga binoan, Moliya bozorlari boʻyicha Federal xizmat (FFMS) 2004-yilda tashkil etilgan. Rossiyadagi ushbu moliyaviy regulyator yuqorida muhokama qilinganlardan bir oz farq qiladi, ammo boshqalarnikidan unchalik muhim emas. Rossiyaning ushbu moliyaviy regulyatori - bu Rossiya Federatsiyasida qimmatli qogʻozlar aylanmasini nazorat qiluvchi eksklyuziv nazorat qiluvchi organ boʻlib, shuningdek moliya bozorini sifat nazorati boʻyicha qonunlarni yaratadi. FFMS moliya bozorining Rossiya regulyatori va Rossiya Federatsiyasi hukumatiga boʻysunadi.
Keng ma’noda, moliyaviy tartibga solish toʻrt maqsadga xizmat qiladi:

1. 
   iste’molchilar yoki investorlarni himoya qilish;
   
2. 
   moliya institutlarining toʻlov qobiliyatini va moliyaviy barqarorligini ta’minlash;
   
3. 
   moliyaviy bozorlarning samaradorligi va shaffofligini ta’minlash;
   
4. 
   barqaror moliyaviy tizimni yaratish va saqlashga yordam berishdan iborat.
   

Angliya olimi Garri Styuart Gudxart (Angliya Kembrijda tugʻilgan) fikriga koʻra, tizim moliya institutlarini uchta asosiy sabab- ga koʻra tartibga solinishi kerakligi, ya’ni iste’molchilar huquqlarini himoya qilish, moliya tizimining barqarorligi va samaradorlikni maksimal darajaga koʻtarish kerakligini belgilashi ham muhimdir.
Hozirda moliyaviy tartibga solishning eng yaxshi modeli boʻyicha kelishuv mavjud emas va tanlov asosan;

1. 
   institutsional model,
   
2. 
   konsolidatsiyalangan model,
   
3. 
   Tvin Piks modeli(moliya bozorini tartibga solish va nazorat qilish ) va
   
4. 
   gibrid kabi toʻrtta mashhur tizim oʻrtasida farq qiladi. Ushbu modellarning har biri oʻzining kuchli va zaif tomonlariga ega boʻlib, ular mamlakat moliyaviy tizimining rivojlanishi va xususiyatlariga va mavjud sharoitlarga qarab namoyon boʻladi. Aynan shu nuqtai nazardan ushbu hujjat Rossiyadagi tartibga solish tizimini tekshiradi.
   

Tartibga solish quyidagi ssenariylardan biriga muvofiq amalga oshiriladi:
-hukumat axborot assimetriyasini minimallashtirishni va ishtirok- chilarning manfaatlarini oʻz manfaatlari bilan muvofiqlashtirishni xohlaydi;
-iste’molchilar raqobat mavjud boʻlmagan yoki adolatsiz raqobat mavjud boʻlgan monopol hokimiyatdan himoyalanishni istaydilar;
-bozor ishtirokchilari (oʻyinchilar) raqobatchilardan himoyalanish- ni istaydilar;
-bozor ishtirokchilari (oʻyinchilar) davlat opportunizmidan himoyalanishni istaydilar.
Moliyaviy tartibga solishning asosiy iqtisodiy asoslari shundan iboratki, moliya sektori faoliyatida, boshqa har qanday sohada boʻlgani kabi, bozor oʻyinchilarining kuchlari bilan hal qilish oson boʻlmagan har xil tashqi muammolar paydo boʻladi. Asosiy qiyinchilik shundaki, tashqi muammolar, agar natija yomon boʻlsa, ijtimoiy xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu bilan birga, ushbu ijtimoiy xarajatlar moliya institutlari, xususan banklar tomonidan qaror qabul qilish oqibatlari boʻlmasligi mumkin.
Moliya sohasi faoliyatiga ta’sir koʻrsatadigan tashqi salbiy omillarni baholashda har doim ham muammo mavjud boʻlsada, umuman olganda, tartibga solish aralashuvi faqatgina uning aralashuvi foydasi xarajatlardan oshib ketgandagina oqlanishi mumkin, chunki xarajatlarni hisoblash foydadan koʻra odatda osonroq boʻladi.
Moliya bozorlarini tartibga solishda ikkita asosiy yoʻnalish mavjud, ulardan biri tizimli tavakkalchilik muammosini yumshatadi, ikkinchisi moliya bozorida biznes yuritishni tartibga soladi.
Moliyaviy tartibga solishning asosiy maqsadi iste’molchilarni himoya qilish va bozorda yuqori darajadagi iqtisodiy samaradorlikka erishishdir. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish moliya
muassasasi mijozlar oldidagi majburiyatlarini bajara olmaganida yoki mijoz oʻz muassasa faoliyatini olib borish uslubidan qoniqmaganida yuzaga keladi.
Moliyaviy globallashuv davrida moliyaviy inqirozning "paydo boʻlishi" moliya bozorlari yanada erkinlashib, global miqyosga ega boʻlganligi sababli oʻsish tendensiyasiga ega. Shu bilan birga, moliyaviy yoki bank inqirozining uchta asosiy tarkibiy qismi mavjud:

1. 
   ragʻbatlantirish uchun past ragʻbatlantirishning joriy etish;
   
2. 
   ichki bank boshqaruvi va nazorat tizimlarining zaiflashishi;
   
3. 
   tartibga solish funksiyalari va monitoringning sifatsizligi.
   

Yuqorida ta’kidlab oʻtilganidek, amalda moliyaviy tartibga solish va nazorat qilishning toʻrtta yondashuvi mavjud:

1. 
   institutsional model,
   
2. 
   konsolidatsiyalangan model,
   
3. 
   Tvin Piks modeli va
   
4. 
   gibrid / funksional model.