Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot

Kapital bozorining klassik nazariyasi
Kapital bozorlarini tizimli ravishda oʻrganish iqtisodiyotda kapital bozori nazariyalari paydo boʻlgandan keyingina boshlandi. Kapital bozori nazariyasi - bu kapital bozorini tabiati va uning iqtisodiy barqarorlikka olib borishga doir nazariy qarashlar majmuasiga aytiladi. Klassik kapital bozori nazariyasi mukammal kapital bozorida bozor muvozanati bilan qanday qimmatli qogʻozlar narxlari yoki daromadlari





⁸ Малыхин В. И. Финансовая математика: Учеб. пособие для вузов. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. — 237 с. —ISBN 5- 238-00559-8.
⁹ https://www.hse.ru/data/2015/03/03/1338004183/RosanovaPrakt.pdf
oʻrnatilishini tahlil qiladi. Bu risk va rentabellik oʻrtasidagi chiziqli bogʻliqlik prinsipiga asoslanadi, ya’ni yuqori rentabellikka faqat yuqori risk hisobiga erishish mumkin. Bu mukammal kapital bozorining mavjudligini taxmin qiladi.
Kapital bozorining klassik nazariyasi Garri Markovis tomonidan 1952-yilda ishlab chiqilgan. Jeyms Tobin 1958-yilda Markovis modelidan pulga boʻlgan talab haqidagi nazariya¹⁰sini ishlab chiqishda foydalangan. Shu bilan birga, u klassik nazariyani xavf-xatarsiz sarmoyalar kiritish imkoniyati bilan kengaytirdi.
1964-yilda Uilyam F. Sharp sarmoyalar xavf(risk)ini faqat ularning statistik oʻzgaruvchanligi, ya’ni fond birjasidagi narxlarning oʻzgarishi darajasi sifatida¹¹ aniqladi.
1965-yilda Jek Trainor kapital aktivlarni narxlash modelini (CARM) tushunishga hissa qoʻshdi. Yang Mossin CARM-ni 1966- yilda yakunlagan, bu hozirgi kunda kapital bozorining eng taniqli modeli hisoblanadi.
1970-yilda Yevgeniy Fama bozor samaradorligi konsepsiyasini ishlab chiqdi, unga koʻra moliya bozori uning bozor narxlari barcha mavjud ma’lumotlarni aks ettirganda samarali boʻladi¹².
1973-yilda Robert Merton moliyaviy imkoniyatlarni baholash uchun Black-Scholes modeli ustida ishlash orqali CARM-ni kengaytirdi. 1976-yilda Stiven Ross tomonidan ishlab chiqarilgan arbitraj narxlarining tarqalishi nazariyasi¹³, CARMdan farqli oʻlaroq, endi bozor muvozanatini talab qilmaydi, aksincha, arbitrajsiz qimmatli qogʻozlar bozori muvozonatni tartibga soladi deyiladi .
Neoklassik kapital bozori nazariyasi.
Neoklassik kapital bozori nazariyasi 1947-yilda Jon fon Neyman va Oskar Morgenstern tomonidan ishlab chiqilgan boʻlib, u oqilona oʻyinchilar tavakkal mukofotining kutilgan qiymatini maksimal darajada oshiradigan kutilgan foyda nazariyasi¹⁴ga asoslangan. Bu xavf(risk)li operatsiyalar paytida qaror qabul qilishda ratsional harakat uchun asos yaratadi. Nazariyada ta’kidlanishicha, agar xavf(risk)li





¹⁰https://cyberleninka.ru/article/n/ispolzovanie-portfelnogo-podhoda-v-intellektualnoy-ekosisteme-mobilnyh-pri
¹¹ Уилям Ф. Шарп, Гордон Дж.Александер, Джеффри Ф. Бeйли. Инвестиции. — Инфра-М, 2007. — ISBN 978-0-13- 183344-9.
¹² https://ru.wikipedia.org/wiki/
¹³ https://studme.org/118481/investirovanie/arbitrazhnaya_teoriya_tsenoobrazovaniya
¹⁴ https://igiti.hse.ru/data/409/313/1234/5_1_2Schoe.pdf
operatsiyalar uchun tanlangan yechim toʻliqlik, uzluksizlik va mustaqillik aksiomalarini qondiradigan boʻlsa, unda foydali funksiyasi kutilgan foydadan afzalroq mavjud boʻlgan.
Ham klassik, ham neoklassik kapital bozori nazariyalari dastlab mukammal kapital bozorlarining ideal holatini egallaydi. Biroq, aslida, kapital bozori tranzaksion xarajatlar, axborot cheklovlari va bozor ishtirokchilarining mantiqsiz xatti-harakatlari tufayli nomukammaldir.
Bunga asosan, tarqatish(taqsimlash), ma’lumot va baholash funksiyalarini ajratib koʻrsatish kerak:

• 
  Tarqatish(taqsimlash) funksiyasi kapitalga talab va taklifni taqsimlash bilan bogʻliq. Kapitalni xaridorlari eng katta foyda olish uchun ishlatilishi mumkin boʻlgan mablagʻni olganda kapitalni taqsimlash samarali hisoblanadi. Samaradorlik koʻrsatkichi bu kapital bozorining foiz stavkasini bildirib quyidagi funksiyalarni bajaradi:
  

1. 
   Axborot funksiyasi - bu kapital bozorlari faoliyati uchun juda muhimdir, chunki bozor ishtirokchilari qarorlarini mavjud ma’lumot- larga asoslanib qabul qiladilar. Kapitalni yetkazib beruvchilar, masalan, kapital iste’molchilarining yillik moliyaviy hisobotlari orqali kredit xavfi toʻgʻrisidagi ma’lumotlarga ega boʻlishlari kerak.
   
2. 
   Baholash va narxlash funksiyasi, birinchi navbatda, aksiyalar bahosi (aksiyalar narxi yoki obligatsiyalar narxi) emitentning kelajak- dagi muvaffaqiyatini aks ettiradigan birjalarda joylashtirilgan. Birjadan tashqari moliyaviy shartnomalar reyting agentliklari yoki kredit tashkilotlari (kredit tekshiruvi) tomonidan baholanadi, shuningdek moliyaviy shartnomalarning tavakkal darajasi hisobga olinadi.
   
3. 
   Muvofiqlashtirish funksiyasi - bu kapital bozori ishtirokchi- larining markazlashtirilmagan va umuman nomuvofiq iqtisodiy rejalarini maksimal darajada muvofiqlashtirishni ta’minlaydi.
   
4. 
   Shaxsiy himoya. Ushbu funksiya tufayli investorlar xabardorlik orqali boshqa investorlarga nisbatan ustunlikni qoʻlga kiritishni istagan boshqa ishtirokchilardan himoya oladilar.
   

Kapital bozori vositalari odatda uchta toifadagi investitsiya mahsulotlarini oʻz ichiga oladi:

1. 
   Obligatsiyalar.
   
2. 
   Aksiyalar.
   
3. 
   Huquqlar beradigan (hosilaviy)vositalar .
   

Boshqa vositalarni taqdim etadigan vositalarni quyidagilarga boʻ- lish mumkin:

1. 
   Emitent kompaniyalarning oʻzlari tomonidan yaratilgan vosi- talar.
   
2. 
   Derivativ qimmatli qogʻozlar (derivativlar) - hosilalar Hosilaviy moliyaviy vositalarga quyidagilar kiradi:
   

1. 
   Fyuchers - kelajakda asosiy aktivni hozirgi paytda koʻrsatilgan narxda sotish (sotib olish) majburiyatlari.
   
2. 
   Varrantlar - kelajakda hozirgi zamonda koʻrsatilgan narx boʻyicha asosiy aktivni sotish (sotib olish) huquqi.
   
3. 
   Svoplar - bu ularning tuzilishini takomillashtirish yoki xatarlarni kamaytirish uchun aktivlarni almashtirish majburiyatlari.
   
4. 
   Kelajakdagi foiz stavkalari toʻgʻrisidagi shartnomalar (ing. Forvard stavka -FRA).
   

Derivativlardan foydalanish mumkin:

• 
  chayqovchilik;
  
• 
  hakamlik sudi (turli bozorlarda moliyaviy aktivlar narxlari farqi tufayli tavakkalsiz foyda);
  
• 
  Xedjirlash (moliyaviy aktivlar narxining oʻzgarishi natijasida zararni xavfidan sugʻurta qilish).
  

Mamlakatimizdagi kapital bozori tahlili shuni koʻrsatmoqdaki, kapital bozorining barcha (davlat qimmatli qogʻozlar bozori)DQQB ining segmentidan tashqari) elementlari oʻsish tendensiyasiga ega boʻlgan. Biroq, kapital bozori tarkibi elementlarining oʻsish sur’atlari 2018-yilni 2014-yilga nisbatan turlicha namyon boʻlgan.Xususan; birja savdolari 7 martaga, depozit auksion bozorlari hajmi 2,5 martaga, kredit bozori hajmi 4,7 martaga va davlat qisqa muddatli obligatsiyalar savdosi 442 mlrd soʻmni tashkil qilgan¹⁵.
Shuningdek, ayni paytda, mamlakatimizda YaIM ga nisbatan asosiy kapitalga investitsiyalar 24,4 % ni tashkil etib, 2016-yildagi koʻrsatkichga nisbatan 0,2 % punktga koʻpaydi (1995-yilda 29,4 %, 2000-yilda 22,9 %, 2005-yilda 19,9 %, 2010 yilda 24,6 % va 2015 yilda 24,3 % ni tashkil etgan edi).
Mamlakatimiz asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarni ichida toʻgʻridan toʻgʻri xorijiy investitsiyalarning jami markazlashmagan



¹⁵ Хожиматов Р.Х. Kапитал бозори фаолиятини янги босqичга кўтариш йўллари.ТДИУ, иqтисодиёт ва инновациялар: 2018 йил декабр
moliyalashtirish manbalari tarkibida 2016-yilda 15,4%ni, 2017-yilda esa 20,4%ni tashkil qilgan.
Shunday bir sharoitda, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7 fevraldagi “Oʻzbekiston Respublikasining 2017-2021-yillar davomida rivojlanish harakatlar strategiyasi”dagi №4947 sonli qaroriga asosan “sugʻurta, lizing va boshqa moliyaviy xizmatlarning hajmini ularning yangi turlarini joriy qilish va sifatini oshirish hisobiga kengaytirish, shuningdek kapitalni jalb qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish”¹⁶ deb alohida e’tirof etilganligi kapital bozori rivoji muhimligini bildiradi.
Shuning uchun, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining "Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi 2019-yil 14 yanvarda PF-5630-son farmoni, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Oʻzbekiston Respublikasi kapital bozorini rivojlantirish agentligi faoliyatini tashkil etish toʻgʻrisida” gi 24.01.2019-yildagi PQ-4127 sonli qarorlariga asosan Oʻzbekiston Respublikasi kapital bozorini rivojlantirish agentligi tashkil qilindi. Agentlik zimmasiga ilgʻor xorijiy tajribani oʻrganish asosida kapital bozorini rivojlantirish strategiyasini bajarish orqali ular zimmasiga quyidagi vazifalar belgilandi:

• 
  aholi, tadbirkorlar va iqtisodiyotning investitsiyaviy talablarini maksimal darajada qanoatlantirish maqsadida moliya bozorining uygʻun faoliyati va uning barcha segmentlari rivojlanishini ta’minlash;
  
• 
  kapital bozorining barcha, shu jumladan, xorijiy ishtirokchilar uchun teng sharoit va tadbirkorlik faoliyati erkinligini yaratish, shu asnoda sogʻlom raqobat muhitini shakllantirish;
  
• 
  xalqaro moliya bozorlari bilan faol integratsiyalashuv, zamo- naviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanish va xorijda muvaffaqiyatli sinovdan oʻtgan ilgʻor yondashuvlardan foydalanish orqali barcha toifadagi investorlar uchun kapital bozorining qulayligini oshirishga doir asosiy ustuvor yoʻnalishlar belgilandi.
  

¹⁶4947

2.