Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot

Kelishuv bosqichlari

Derivativ bitimlar ham fond birjalarida, ham birjadan tashqari bozorda tuziladi. Birjada forvard operatsiyalari tizimga buyurtmalar yuborish va qarama-qarshi buyurtmalarni qabul qilish orqali birja qoidalari asosida tuziladi.

Birjada tuzilgan bitim (forvard bitimi) tizim tomonidan umum- lashtiriladigan va bitimning barcha muhim shartlarini hamda qoʻshim- cha shartlarni belgilaydigan birja qoidalarini oʻz ichiga olgan ikkita buyruqdan iborat.
Amalda birjadan tashqari birjalar bozorining ishtirokchilari - banklar, qimmatli qogʻozlar bozorining professional ishtirokchilari - fyuchers operatsiyalarini tuzish, oʻzgartirish va bekor qilishning asosiy qoidalarini belgilaydigan (eksport shartomasi) deb nomlangan umumiy bitimlarni tuzadilar⁴³.
Ushbu shartnomalar asosida ishtirokchilar vaqti-vaqti bilan aniq shartnomalar (bitimlar) tuzadilar:

• 
  oldinga,
  
• 
  variantlar,
  
• 
  svoplar, ularning shakllari umumiy kelishuv bilan belgilanadi.
  

Hozirgi bosqichda birjadan tashqari bozorda fyuchers operatsiyalarini tuzish uchun standart hujjatlarni ishlab chiqish eng dolzarb boʻlib tuyulmoqda.Moliya bozoridagi ishtirokchilarning professional uyushmalari tomonidan tuzilishi uchun tavsiya etilgan holda ishlab chiqilgan va tasdiqlangan namunaviy umumiy bitimni yaratish ideal boʻlishi mumkin.
Biroq, bu banklar yoki qimmatli qogʻozlar bozorining professional ishtirokchilari tomonidan boshqa standart hujjatlardan foydalanishni istisno etmaydi.
Boshqa mamlakatlar tajribasi shuni koʻrsatadiki, yagona, umum e’tirof etilgan ramka shartnomalarini ishlab chiqish eng oqilona hisoblanadi. Ushbu yondashuv muzokaralar va tegishli shartnomalarni tuzish xarajatlarini kamaytirishga, shuningdek sudlarda nizolarni koʻ- rib chiqishni yanada prognozli qilishga imkon beradi, chunki sudyalar uchun ham namunaviy shartnomalar asta-sekin odatiy holga aylanib bormoqda.
Xalqaro amaliyotda eng keng tarqalgani Xalqaro svoplar va derivativlar assotsiatsiyasi ((International Swaps and Derivatives Association - ISDA) ISDA) homiyligida ishlab chiqilgan Bosh kelishuvdir⁴⁴.



⁴³ https://www.hse.ru/data/590/809/1235/Ramochnie%20dogovory
⁴⁴ https://ru.qaz.wiki/wiki/International_Swaps_and_Derivatives_Association
Ushbu ramka shartnomasi asosida tomonlar turli xil bitimlar - bitimlar tuzadilar.
ISDA Bosh shartnomasi, garchi u turli yurisdiksiyalarda tuzish imkoniyatini nazarda tutgan boʻlsa-da, asosan umumiy huquqqa ega mamlakatlarda foydalanish uchun moʻljallangan.Shu sababli, kon- tinental huquqiy tizimga ega boʻlgan bir qator davlatlarda, masalan Germaniyada, ISDA Bosh kelishuvidan farq qiladigan standart shakllar ishlab chiqilgan.
Misol uchun, Rossiya banklari amaliyotida umumiy bitimlarning ikkita asosiy turi mavjud:

1. 
   ba’zi banklar (qoida tariqasida, chet el banklarining yordamchi banklari) ISDA bosh kelishuvining rus tilidagi tarjimasini yoki uning asosida bosh banklarning namunaviy shartnomalarini ifodalaydigan shartnomalardan foydalanadilar;
   
2. 
   boshqa banklar shartnomalarni Rossiya moliya bozoridagi mustaqil tajribaga va kontragentlar tomonidan ham, sudlar, soliq va nazorat organlari tomonidan koʻrib chiqish amaliyotiga asoslanib foydalanadilar.
   

Rossiya banklari amaliyotida umumiy bitimlarning ikkita asosiy turi mavjud:

1. 
   qulay banklar (qoida tariqasida, chet el banklarining yordamchi banklari) ISDA bosh kelishuvining rus tilidagi tarjimasini yoki birlashma bosh banklarning namunaviy shartnomalarini ifodalaydigan shartnomalardan foydalilar;
   
2. 
   boshqa banklar shartnomalarini Rossiya moliya bozoridagi mustaqil tajribaga va kontragentlarga qarashli, sudlar, soliq va nazorat organlari tomonidan koʻrib chiqilayotgan amaliyotga asoslanib foydalanilgan.
   

• 
  bosh kelishuv yoki bitimni bekor qilishda aniq shartnomalar (bitimlar) va bosh kelishuvning nisbati olinadi;
  
• 
  bosh shartnomani bekor qilish qoidalari va bekor qilinishi munosabati bilan hisob-kitoblar; - bosh kelishuv yoki shartnomalarni bekor qilish imkoniyati va asoslari mavjud;
  
• 
  hakamlik bandini belgilash - agar tomonlar nizoni muzokaralar yoʻli bilan hal qila olmasa, ish koʻrib chiqiladigan sudning tanlovi mavjud.
  

ISDA asosiy shartnomasida, shuningdek, umumiy huquq yuris- diktsiyalarida amaliy ahamiyatga ega boʻlgan "vakolatxonalar va kafolatlar" boʻlimi mavjud. Shunga oʻxshash boʻlimni qonun bilan tartibga solinadigan bitimga kiritish maqsadga muvofiqligi shubhali, chunki notoʻgʻri e’tiqod va kafolatlarni aniqlash qanday oqibatlarga olib kelishi aniq emas.
Hozirgi kunda amaldagi qonunchilikda derivativlar bilan bogʻliq asosiy tushunchalar mavjud emasligi sababli, asosiy shartnomalarning muhim vazifalaridan biri tomonlar uchun shoshilinch bitimlar tuzish uchun zarur boʻlgan tushunchalarni aniqlash boʻlishi kerak.
Bunday bitimlarni tayyorlash tajribasi shuni koʻrsatadiki, quyidagi asosiy tushunchalar aniqlanishi kerak: "oldingi bitim", "opsiyaviy bitim", "bazaviy aktiv", "bazaviy koʻrsatkich", "bozor narxi", "bosh kelishuvga muvofiq tuzilgan bitim" ”lar kiradi.
Bundan tashqari, majburiyatlarning paydo boʻlishini belgilash, ularni hisoblash va hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibini iqtisodiy jihatdan shakllantirishga imkon beradigan ta’riflarni kiritish maqsadga muvofiqdir.
Bosh kelishuv, bosh kelishuv yoki bitim bekor qilinganida, uning muayyan bitimlar (bitimlar) bilan munosabatlarini tartibga solishi kerak. Muayyan shartnoma, shuningdek, umumiy shartnomada koʻrsatilgan shartlardan iborat.
Agar umumiy kelishuv haqiqiy emas deb topilsa, ushbu shartnoma asosida tuzilgan barcha shartnomalar tomonlarning huquqlari va majburiyatlarini tartibga soluvchi qoidalarning bir qismini yoʻqotadi. Ba’zi hollarda, bu ta’sir tomonlarga mos keladi, ammo boshqa hollarda, tomonlar uchun shartnomalarni saqlab qolish muhimroqdir.
Majburiyatlarni bajarish muddati kelmagan shartnomalarni ijrosini ta’minlashda, ayniqsa bu jarayon qiyinroq hisoblanadi.Favqulodda bitimlar boʻyicha majburiyatlarni bekor qilish qoidalari, shu jumladan tomonlardan biri toʻlovga layoqatsiz boʻlgan taqdirda bosh kelishuv bekor qilinganida "yakuniy majburiyat" ni hisoblash tartibi muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Ma’lumki, koʻplab yurisdiksiyalarda shartnomaga saralash deb nomlangan mexanizmni kiritish mumkin, bu esa uning barcha talab- larini muvozanatlashtirib, bozor ishtirokchilaridan birining bankrot- ligining salbiy ta’sirini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin.
Hozirgi vaqtda bunday mexanizmdan foydalanish koʻplab savollarni tugʻdirmoqda va bankrotlikni qoplash aniq taqiqlangan.
Shu munosabat bilan SWIFT, BLUMBERG, REUTERS, faks tomonidan shoshilinch bitimlar tuzilishini tomonlar tomonidan tan olinishi, shuningdek elektron xabarlarning bosma nashrlarini shartno- ma tuzilganligining dalili sifatida tan olinishi umumiy bitimlar uchun dolzarbdir.
Muhim shartlar qonun va tomonlarning kelishuvlari bilan belgi- lanadi. Qonuniy moddiy shartlar boʻlmagan taqdirda, bosh kelishuvlar koʻpincha tomonlar turli xil hosilalar uchun qaysi shartlarni muhim deb hisoblashadi.
Shunday qilib, bitta operatsiyani bekor qilish yoki bekor qilish boshqa (xedjlash) operatsiyalar bilan bogʻliq yoʻqotishlarga olib kelishi mumkin.
Shuning uchun bosh kelishuv va / yoki bosh kelishuv asosida tuzilgan shartnomalarni bekor qilish masalalari nihoyatda dolzarbdir. Derivativlar bozori bitimlarining katta qismi mustaqil ravishda amalga oshirilmaydi, balki boshqa bitimlar bilan tizimda (amalga oshiriladi) tuzilishi bilan farqlanadi.
Buning uchun bosh kelishuv va / yoki bosh kelishuv asosida tuzilgan shartnomalarni bekor qilish masalalari nioyatda dolzarbdir.