Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Mini traktor ishlab chiqarish xarajatlari

г .				с S		.i* С		Я ев	>>
	ё					J Е			1 1	_	t_
		>1	„	S S				N Я _
	я					в	^	•» U С		Я	я
	‘я* в	1	а	5 |		-о	U		= я”
	М					Я	я			-я 1я
		^ 1		я	.2.	^		11,2
	Е			N	2	>	«		S i	i	л
			Я	о				Р ^
	я
			X			о		О Е	О ^
!	2	3		4		5		6	7	8
	3,00	3,00		0,00		-		-	-	0,30
	3,30	3.00		0,30		3,00		0,30	3,30	0,50
	3,80	3,00		0,80		1,50		0,40	1,90	0,70
	4,50	3,00		1,50		1,00		0,50	1.50	0,90
	2	3		4		5		6	7	8
	5,40	3.00		2,40		0,75		0,60	1,35	1,10
	6,50	3,00		3,50		0,60		0,70	1,30	1,30
	7,80	3,00		4,80		0,50		0,80	1,30	1,50
	9.30	3,00		6,30		0,43		0,90	1,33	1,70
	11,00	3,00		8,00		0,38		1,00	1,38	1,90
	12,90	3,00		9,90		0,33		1,10	1,43	2,00
	15.00	3,00		12,00		0,30		1,20	1,50	-

Jadvalga nazar tashlasak, dastlab, traktor ishlab chiqarishdan awal ham doimiy xarajat boMganini ko‘ramiz, chunki busiz ishlab chiqarishni boshlab boMmaydi.

Biroq ishlab chiqarish boshlangach, barcha xarajatlar o‘zgargan.

Endi buning sababini ko‘rib chiqamiz.

133

8.4. Xarajatlarning o‘zgarishi
Xarajatlarning qaysi yo‘nalishda o‘zgarishini bilish firmaga qan-cha ishlab chiqarganda qanday foyda ko‘rish mumkinligini aniq-lashga yordam beradi. Ishlab chiqarish kam sharoitda qo‘shimcha mahsulot yaratish qo‘shimcha katta xarajat talab qilmaydi, chun-ki ishchilar oz bo‘ladi, uskunalarning bir qismi bo‘sh turadi, ish joyi yetarli boiadi. Bas shunday ekan, oz sarflab ham qo‘shimcha mahsulot chiqarish mumkin. Bu yerda qo‘shimcha sarf faqat o'zgaruvchan xarajat hisobidan bo‘ladi. Ishlab chiqarish ko‘paygan sari qo‘shimcha sarflar oshadi. Bizning Jadvalda marginal xarajatlar o‘sib borgan. Ishlab chiqarish ortishi bilan o‘rtacha xarajatlar ka-mayadi. Bizning jadvalda bunday kamayish 7 ta mini traktor ish­ lab chiqarishga qadar boigan, bunga asosan doimiy xarajatlarning tejalishi hisobidan erishilgan.
0 ‘rtacha xarajatlarning tebranib turishi ular egri chizig'ini «U» Simon qiladi (8.3-rasm).

8.3-rasm. 0 ‘rtacha xarajatlarning o‘zgarishi
Chizmadagi doimiy xarajatlarning o'zgarmay turishini tas-virlaydi, chunki yon chizig'ida yuqoriga siljish yo‘q. «U» simon chiziq Wp.r ni bildirib, oldin pasayishdan, so‘ngra ko‘tarilishdan iborat harakatni tasvirlaydi. Bu chiziqning eng pastki nuqtasida o‘rtacha xarajat marginal xarajatga teng bo'lgan (1,30=1,30). Bu 5 ta traktor chiqarganda bo'lgan.
0 ‘rtacha xarajatlarning goho kamayib, goho ortib turishi shun-dan guvohlik beradiki, firma samarali ishlab chiqarish ko‘lamim tanlashi kerak, chunki shunday ko‘lam sharoitida xarajatlar mini-

134

mumlashadi. Bizning jadvalga ko‘ra eng samarali koiam 5 ta traktor chiqarishni bildiradi, chunki shu paytga qadar o‘rtacha xarajatlar pasayib eng quyi nuqtaga kelgan, maijinal xarajatlar esa bundan ortiq boMmagan. IshJab chiqarish shu ko‘lamdan ortib ketsa xarajatlar ko‘payishiga moyil bo'ladi. Bizning misolda o‘rtacha xarajat 1,30 dan 1,50 ga qadar, maijinal xarajat 1,30 dan 2,00 ga qadar oshgan. Bu shundan dalolat beradiki, maijinal xarajat o‘rta-cha xarajatdan kam boigan sharoitda ana shu o‘rtacha xarajat pasayishga moyil bo‘ladi. Bordi-yu maijinal xarajat o'rtacha xarajatdan osha borsa, shunda o‘rtacha xarajat ortishga moyil bo‘-ladi. Bunga yo‘l bermaslik uchun firma ishlab chiqarishning samarali ko'lamiga erishishi kerak, chunki shundagina o‘rtacha va maijinal xarajatlar tenglashadi, binobarin narx o‘zgarmay qolsa yaxshi foyda ko‘riiadi.
0 ‘rtacha xarajatlarning pasayib va oshib turishi mehnatning maijinal unumdorligi, ya’ni mahsuidorligi bilan bog‘liq. Dastlab unumdorlik ortadi, chunki qo‘shimcha jalb qilingan ishchilarning unumli ishlashiga moddiy sharoit yetarli bo'ladi. Bunda doimiy xarajatlarning tejalishi yuz beradi, chunki ular miqdori o‘zgarmagan holda mahsulot ko'proq chiqariladi, demak bir mahsulotga hisoblangan xarajat qisqaradi. Oo'shimcha ishlovchilar soni kera-gidan oshgach mehnat unumdorligi pasaya boshlaydi. Shundan e’tiboran xarajatlarning ortishi yuz beradi, binobarin ko'proq ishlab chiqarish qulay boMmay qoladi. Buni qulay qUish uchun asosiy kapitalni, ya’ni ishlab chiqarishga jalb etilgan mashina, uskunalarva binolarni ko‘paytirish kerak. Shundagina ish kuchi bilan texnika bazasi moslashib, unumdorlik oshib, ishlab chiqarish xarajatlari pasaya boradi. Ammo bunga qisqa vaqda erishib boOmaydi. Ma-salan, televizor chiqaruvchi firma kuniga 500 ta o‘miga 600 ta televizor chiqaris li uchun qisqa vaqtda, aytaylik asbob-uskunalarni 0‘zgartirib yangi sexlami qura olmaydi, ya’ni ishlab chiqarish quwatini oshira olmaydi. Bunga ishchilar sonini va butlovchi qismlar miqdorini ko'paytirish, ikki smenali ishlashni tashkil etish orqali erishiladi. Ammo bunda mehnat unumdorligi oshmaydi, chunki doimiy xarajatlar tejalgani holda o‘zgaruvchan xarajatlar oshadi, o‘rtacha xarajatlar esa oshmasdan bir xil saqlanishi mumkin. Ammo shunday holat boOganda foydani ko’paytirib boMmaydi. Bunga uzoq vaqtda erishiladi, chunki ishlab chiqarish texnologiyasi yangUanadi, yangi quwatlar ishga tushadi, o’zgaruvchan xarajatlar ham tejaladi. 0 ‘rtacha xarajatlar pasayib maijinal xarajatlarga tenglashadi, so‘ngra yana ular orta boshlaydi. Natijada xarajatlar-

135

ning «и» Simon egri chizig‘i hosil bo‘ladi. Biroq uzoq muddatli davrda uch xil holat yuzaga Relishi mumkin;
Birinchidan, ishlab chiqarish hajmi oshgan holda o‘rtacha xarajatlar pasayib borsa, ishlab chiqarish ko‘lami xarajatlar teja-lishini ta’minlaydi, ya’ni koiamiy samara oshadi;
Ikkinchidan, ishlab chiqarish hajmi oshgan holda o'rtacha xarajatlar ham oshib ketsa ko‘lamiy o'zgarish serxarajat bo‘ladi, uning samaradorligi pasayadi;
Uchinchidan, ishlab chiqarish hajmi oshgani holda o‘rtacha xarajatlar o‘zgarmay qolsa, ko‘lam samarasi ham o‘zgarmay, qan-day bo‘lsa, shundayligicha qoladi.
Firma xarajatlarining o‘zgarishiga ishlab chiqarish ko‘lamidan tashqari sotib olingan resurslar narxi va ulaming tejalishi ham ta’sir etadi. Agar firma resurslarni arzonga olsa, ular tejalmagan taqdirda ham xarajatlar pasayadi. Agar resurslar qimmatga olinsa-yu, ular ishlatish jarayonida yaxshigina tejalganda xarajatlar pasayishi mumkin. Agar resurslar tejalmasa, ular narxi qimmat bo'lganidan xarajatlar oshib ketadi. Bunga misol qilib neft narxining qimmat-lashuvini ko'rsatish mumkin. Shubhasiz, narxning 2 marta ortishi neftdan yoqilg‘1 olinganda u hech qachon 2 barobar tejalmaydi. Demak, bu neft mahsulotlari xarajatining ortishiga olib keladi.

Resurslar narxi uni sotib oluvchi firmaga mutlaqo bog‘liq emas, narxni bozor shakllantiradi, firma uni qabul qiladi xolos. Firmaga bog‘liq bo'lmagan xarajatlarga ish haqi va soliqlar ham kiradi. Firma ish haqini o‘z bilganicha pasaytira olmaydi, chunki bu ishga qabul qilish shartlarida oldindan belgilanadi. U bank foizini ham pa-saytirishga qodir emas. Firma soliqni to‘lashga majbur, u soliqni bekor qila olmaydi, uni pasaytirish ham qo‘lidan kelmaydi. Xullas, xarajatlarga ta’sir etuvchi omillar ikki guruhga bo‘linadi:

Birinchisi, firmaga bog‘liq omillar, bu ishlab chiqarish ko‘la-mini o'zgartirish, resurslarni tejab ishlatish;
Ikkinchisi, firmaga bog‘liq bo'lmagan omillar, bularga resurslar narxi va soliqlar kiradi.
Xulo.salar

0. 
   Foyda olish maqsadida tadbirkorlikka qo'yilgan mablag‘ kapital bo‘lib, bu individual yoki korporativ mulk hisoblanadi, tarkiban asosiy va aylanma kapitaldan iborat. Asosiy va aylanma kapital moddiy shakli, o‘z qiymatini o'tkazishi, qaytadan tiklanish muddati jihatidan farqlanadi, ularning nisbati ishlab chiqarishning
   

136

texnikaviy darajasi, uni serkapital, sermehnat yoki serashyoviy bo'lishiga bog‘liqdir.

0. 
   Firmaning o‘z biznesiga qo‘ygan kapitali uning joriy xara-jatlariga aylanadiki, bu uning tovar va xizmatlarni yaratish hamda ularni sotisli uchun qilgan sarflaridan iborat, xarajat qilish foyda topishning shartidir. Xarajatlar tabiati jihatidan bar xil boMadi, ishlab chiqarish miqdori bilan bog‘liq boMmagan xarajatlar doimiy bo‘lsa, uning miqdori bilan bogliq xarajatlar o'zgaruvchandir. Firma uchun u yaratgan tovarlar va xizmatlar qanchaga tushishini ularning birligini yaratishga ketgan xarajatlar, ya’ni o‘rtacha xarajatlar belgilaydi. Qo'shirncha ishlab chiqarish uchun ketgan qo‘shimcha xarajatlar marjinal xarajatlar bo‘ladi.
   

0. 
   Xarajatlar 0 ‘zgarib turadi, bu esa resurslarning bozor narxiga, ularning tejalishiga, xarajatlar turlarining nisbatiga, nihoyat ishlab chiqarish kodamiga bogdiqdir. 0 ‘rtacha xarajatlar miqdori mehnat unumdorligiga teskari mutanosiblikda bodadi.