Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Karimov /. В lining bosh maqsadimiz - jamiyaini dcntokrailashlirish va yangijash, mamlakami modcmizaisiya va isloh ciishdir. T.: O'zbekislon. 2005, 76-77-betIar.

2 0 8

ciliqaruvchilarni, ham iste’molchilarni manfaatdor qiladi, chunki ishlab chiqarish yutug‘ini ular baham ko‘rishadi.

0. 
   Nomukammal raqobat —bu ishtirokchilari ozchilik bolgan va cheklangan tarzda yiiz beradigan, monopoJiyalarga xos raqo-batdir. Buning asosiy ko'rinishi monopol va oligapol raqobatdir. Monopo! raqobatli bozorda ko‘pchilik Firmalar sifat, servis, reklama va tovar belgilari vositasida kurashadilar. Bu yerda erkin bozor-dagidan yuqori, ya’ni marjinal xarajatdan yuqori bo'lgan narxlar amal qiladi, Bu bozor ochiq lekin unga kirib 0‘rnashib oli.sh uchun katta kapital kerak, binobarin bu raqobatni cheklaydi.
   

Oligopoliya bozorida g‘oyat yirik va ozchilikdan iborat kom-paniyalar sifat va servis vositasida raqobatlashadilar, ular narxni kelishgan holda, marjinal xarajatdan ancha yuqori qilib o‘rnatadilar. Bu bozorga kirib raqobatlashuv juda qiyin, lekin buning uddasidan Lilkan firmalar chiqa oladilar.

Sof monopoliya bozorida tovar taklifi yakka-yu yagona firma qo'lida boMganidan uning raqibi boimaydi, biroq bu firma resurslar bozorida raqobatlashadi. Bu yerda bozor konsentratsiyasi kuchli bofiganidan bozor hokimiyati hosil bo‘ladi va bu bozor narxiga ta’sir etish miqyosi bilan aniqianadi. Bozor hokimiyati koeffitsiyenti amaldagi narxiarning marjinal xarajatdan naqadar yuqori bolishini bildiradi.
Monopsoniya bozorida xaridor yagona bo‘lganidan ko‘pchilik ishlab chiqaruvchilar uning pulini olish uchun kurashadilar. Raqobat turlari sof holda kamdan kam uchraydi, ular yonma-yon turadi, hatto chirmashib ham ketadi.

0. 
   Raqobat muqarrar bo‘lganidan firmalarni unga old strate-giyasi boiadi. Bunda bozorda o‘zini qanday tutish, raqobatga borish yoki til biriktirib unga bormaslik yo'li aniqianadi. Raqobatga borilganda o‘z tovarlarining raqobatbardoshligiga, ya’ni uni xaridor-larga ma’qui bo'lishiga asosiy e’tibor beriladi, strategiyada raqo­ batlashuv usuli ham belgilanadi.
   

0. 
   Bozor tizimiga raqobatchilik muhiti xos bo'ladiki, bu iqti-sodiy erkinlikdan boshqa narsa emas. Buni ta’minlashda davlat faol qatnashadi. Xususiy mu Ik va iqtisodiy erkinlik qonun yo‘li bilan kafolatlanadi, raqobatchilarning bozorga kirib kelishi uchun qulay sharoit yaratiladi, davlat mulki xususiylashtiriladi. Raqobatchilikni ta’minlab turish uchun davlat antimonopol siyosat qo‘llaydiki, bunga binoan yangi monopoliyalaming hosil bolishining oldi oli-
   

2 0 9

nadi, eski monopoliyaJar jilovlab turiladi, kompaniyalarning qo‘-shilib, monopoliya hosil qilishi taqiqlanadi, saqlanib qolgan mo-nopoliyalar narxi nazorat qilinadi.

Raqobat; partnyorlik; raqobat qonuni; raqobat maydoni; raqo-batlashuv usullari; mukammal raqobat; nomukammal raqobat; monopolistik raqobat; bozor to ‘siqlari; oligopoliya raqobati; sof monopoliya; bozor hokimiyatining koeffitsiyenti; monopsoniyada sotuvchilar raqobati; raqobat strategiyasi; raqobatbardosh lik; raqobatchilik muhiti; antimonopol siyosat.

210

ХШ bob. MEHNAT
13.1. Mehnat resurslari
Mehnat ishlab chiqarishning yetakchi omili hisoblanadi. Mehnat bolmasa, ishlab chiqarishning boshqa omillari harakatga kelmaydi, binobarin tovarlar va xizmatlar yaratilmaydi. Biroq boshqa omillarsiz mehnat jarayoni ham yuz bermaydi. Masalan, dehqonchilikda yer, suv, turli qurollar va texnika bo‘1masa mehnat jarayoni ham boimaydi.
Mehnat jarayoni — bu kishilaming ishlash qobiliyatlarining harakatga kelishi, ularning aqliy va Jismoniy kuch-quwatlarini tovar va xizmatlar yaratish yo‘lida sarflanishidir.

Mehnat behuda ish qilish emas, balki kishilarga ularning ehtiyojini qondirish orqali naf keltiradigan faoliyatidir. Mehnatning omili ish kuchidir. Shu ma’noda ular turdosh tushuncha bo'ladi, ya’ni ish kuchi deganda mehnat anglanadi. Bozor tizimida mehnat ham tovar hisoblanadi, ya’ni u oldi-sotdi qilinadi. Bozor orqali mehnat ishlab chiqarishga kirib keladi. Ishlash qobiliyati hammada ham bohavermaydi, shu sababli aholi tarkibidan mehnat resurslari ajratib olinadiki, bu mehnatga layoqatli kishilardan iborat bo‘ladi. Mehnat resurslari mehnat yoshiga kirgan, lekin hali pensiya yoshiga yetmagan kishilardir. Mehnat resurslari mehnat salohiyatini bil-diradi. Ular amalda ishlab chiqarishning omili sifatida ishlab chi-qarishdagi boshqa omillar bilan birikkanidan so‘ng mehnat jarayoni yuzaga keladi. Mehnat resurslari tarkibida ishlayotganyoki ishlashga jazm etgan kishilar borki, Bular iqtisodiy faol aholini tashkil etadi. Biroq bularning bir qismi band boisa, boshqa qismi ishsiz bo'ladi. Ishlashga xohish bildirmagan kishilar ham bor, lekin ular tovar va xizmatlar yaratishda qatnashmaydilar. Amalda band boigan iqtisodiy faol kishilaming mehnati ishlab chiqarishda qatnashadi. Mana shular mehnat jarayonining ishtirokchilari hisoblanadi.

Mehnat resurslarining o'sishi aholining ijtimoiy-demograflk tarkibiga bog‘liq. Agar aholi tarkibida yoshlar ko‘p bo‘Isa mehnat resurslari tez o‘sadi. Bordi-yu qarilar aholining salmoqli qismini tashkil etsa, mehnat resurslari sekin o‘sadi yoki umuman o‘smaydi. Aholi tez ko'paygan joyda mehnat resurslari jadal o'sadi. Masalan, 0 ‘zbekistonda mehnat resurslari har yili 330 ming nafarga oshadi. Keyingi 10 yilda 0 ‘zbekiston mehnat resurslari 24,3 %ga ko'paydi. G ‘arbiy Yevropa mamlakatlarida aholi tug'ilishi kamaygani uchun,

211

mehnat resurslari ham qisqaradi. Ularning o‘rni migrantlar (kelgindilar) hisobidan toHdirilib turiladi. Mehnat resurslarining nafaqat miqdoriy, balki sifatli oMchami ham boiadi. Bu kishilarning bilim darajasi, mehnat malakasi va ish tajribasidan iborat boiadi. Ishlab chiqarish o‘sgan sari uning texnologik darajasi ham oshib boradi. Bu esa mehnat resurslari sifatining ortishiga olib keladi. Eski mehnat kasbiari yo‘qolib, ular o‘rniga yangilari keladi. Masalan, 0 ‘zbekiston qishlogida ketraonchi kasbi o‘rniga mexanizator kasbi kelgan. Kasbiy mahoratga talab oilishi bilan kasb turlari ko‘payadi. XXI asr boshiga kelib yer yuzida 20 mingga yaqin kasb bolgan. Kasblarning yangilanishi bilan mehnatning unumdorligi o‘sishga moyil boiadi.