Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Ishlab chiqarish imkoniyatiariniog chegaralanishi ehtiyojga va uni qondirish vositalariga qarab muayyan vaqtda qancha ishlab chiqarish mumklnligini bildiradi.

43

Ishlab chiqarish chegarasini ehtiyojning katta-kichikligi, bunga resurslarning yetarli boiishi yoki yetishmasligi belgilaydi. Odatda ehtiyojiar tez o‘sgani holda resurs imkoniyatlari bundan orqada qoladi. Shunday sharoitda qo‘shimcha mahsulotni ishlab chiqarish naqadar ma’quiligi nazarda tutiiadi. Qo‘shimcha mahsulot chiqarish uning sarfi oshgunga qadar davom etadi. Shu chegaraga yetgach ishlab chiqarish serxarajat ishga aylanadi, shu bois sarflarni tejash usulini topish zarurati paydo boiadi. Buning yo‘li topilgach yana qo‘shimcha ishlab chiqarish mumkin bo‘ladi.
Ma’lumki, resurslar ishlab chiqarish omillariga aylanadi. Ishlab chiqarish hajmi omillarning miqdori va sifatiga bog'liq boiadi. Buni ishlab chiqarish funksiyasi ifoda etadi. Bu funksiya omillarning mu-ayyan nisbati sharoitida mahsulot chiqarishning maksimumlashu-vini, ya’ni iqtisodiy samaradoiiikning ta’minlanishini bildiradi. Mahsulotning qanday mehnat sarfi bilan olinishi uning mehnat sig‘imi, qanday kapital sarfi bilan olinishi kapital siglmi boiadi. Mehnat va kapital o‘rinbosar omillar hisoblanadi. Ulardan birining ortishi shunga nisbatan boshqasining kamayishini bildiradi. Bir holatda mehnatni ko‘paytirish mahsulot chiqarishni oshirsa, boshqa holatda buni kapitalni ko‘paytirish ta’minlaydi.
Masalan, 10 ta stanokda 10 kishi ishlab ish smenasida 100 ta mahsulot chiqaradi. Ikki smenada ishlash uyushtirilib yana 10 kishi ishlasa qo'shimcha 100 ta mahsulot olinadi. Bordi-yu yana 2 ta odam ishlasa, ular bergan qo‘shimcha mahsulot kamayadi, chunk! oldin stanokda ishlab turgan 2 kishi boshqa stanok yo'qligi sababli yarim smenada mehnat qiladi. Aytilgan 4 kishi 40 ta o‘rniga 20 ta mahsulot chiqaradi, chunk! ular yarim smena ishlaydi. Demak, qo‘shimcha mehnatni jalb qilish hisobidan mahsulotning ko‘payishi malum chegaragacha boiadi, soligra qo‘shimcha mehnat bergan mahsulot kamayishga moyil boiadi (bu marjinal mahsulot, deb ataladi).
Qo‘shimcha kapital kiritishning ham chegarasi bor, chunki bu mehnat bilan ta’minlanishi shart. Oldingi misolga qaytsak, 10 ta stanok o‘rniga 12 ta stanok qo‘yish mumkin emas, chunki ikki smenada ishlanganda ham ishchilar yetishmaganidan 2 ta stanok bo‘sh qoladi. Ularni ishlatish uchun boshqa stanoklarda ishlashni qisqartirishga to‘g‘ri keladi. Qo‘shimcha stanoklarni ishlatishdan, ya’ni qo'shimcha kapital kiritishdan olingan mahsulot, ya’ni marjinal mahsulot ham kam boiadi.
Omillar nisbati qanday bolishini chizmada tasvirlaymiz (3.2-rasm). Chizma hosil qilish uchun ishchilar (insoniy о mil) va stanoklar (moddiy omil) nisbatini olamiz. Chizmada ikki omilning

44

turli nisbati ko‘rsatilgan (boshqa omillar o‘zgarmagan, deb tax-min qilamiz) AB chizig‘i bir ishchiga bitta stanok to‘g‘ri kclishi-ni ko‘rsatadi (3:3 = 1). Bu yerda stanok yetishmaydi, CD chizigi o‘rtacha bir ishchi 1,5 stanokni ishlata olishini (6: 4=1,5) va bu nis-batan maqbulligini bildiradi. EF chizig‘ida ishchilar yetishmagani-dan slanoklarning bir qismi bekor turib qoladi.
Y

3.2~rasm. Ishlab chiqarish omfllarl nisbati
Birinchi va uchinchi holatda chegara bo'lgan. Undan chi-qish uchun omiliar sonini o‘zgartirish kerak. AB holatidan chi-qish uchun stanoklar sonini, EF holatidan chiqish uchun ishchilar-ni ko‘paytirish zarur. Mana shunda chegara yo‘q bo'ladi. Demak, chegara ma’lum vaqtda hosil bo‘ladi, so'ng undan chiqiladi. Bino-barin, u abadiy emas, balki ohkinchidir.