Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Statik rauvozanat - iqtisodiy manfaatlarning uyg"unlashiivi. Aholining sotsial guruhlari, ayrim shaxs yoki xo'Jalik subyektining o'ziga xo-S manfaatlari borki, ular mos kelishi zarur. Bordi-yu manfaatlar to‘qnash kelib qolsa, jamiyatdagi ijtimoiy muvozanat

65

buzilib, o‘zaro kurash boshlanadi va bu harakatlar iqtisodiyotni izdan chiqarib yuboradi.

Dinamik muvozanat ham manfaatlarning moslashuvi, lekin bu hodisa iqtisodiyotda o‘zgarish borayotgan sharoitda yuz be rad i. Manfaatlar mahsulotni ko‘paytirishni talab qiladi. Buning uchun ishlab chiqarish samaradorligi ortishi kerak. Bu o‘z navbatida, inod-diy manfaatdorlik va javobgarlikni talab qiladi. Iqtisodiyotni rivojlantiruvchi kuch yuzaga kelishi uchun harnma manfaatlar uyg‘unlashuvi zarur va uyg‘unlashadi ham. Osoyishtalik va o'zaro muvofiq harakatlar iqtisodiyotni olg‘a siljitadi.
Tizim normal rivojlanishi uchun statik va dinamik muvozanatlar o‘zaro muvofiqlashuvi kerak. Muvozanat bor joyda jadal iqtisodiy o‘sish bo‘ladi, chunki iqtisodiy stimuUar ish beradi.

Turli tizimlarga baho berilganda ularning xalq farovonligi uchun nima bera olganligi bosh mezon boMadi. Hozirgi taraqqiyot bosqichida turli tizimlarning samarali ekanligini xalq farovonli-gining o‘sishi ko'rsatib turadi. Farovonlikni oshira bilish yoki oshira bilmaslik tizimning yashovchanligi yoki uning boshqasi bilan almashtirish zarurligini bildiradi. Rejali tizim shu sababdan barbod boMdiki, u xalq farovonligini zamonaviy talab darajasida oshira olmadi, boshqa zamondosh tizimlarga nisbatan xalqqa farovonlik berishda o‘z afzalligini ko‘rsata olmadi, u inqirozga yuz tutdi. Ayni bir vaqtda bozor iqtisodiyotiga o‘tish mazkur tizim sharoitida yuksak farovonlikka erishish mumkinligidan kelib chiqadi.

Tizim inqirozga yuz tutganda ishlab chiqarishning o'sishi avval sustlashadi, so‘ngra turg‘unlik paydo bo‘ladi va nihoyat uning pasa-yishi boshlanadi. Shunga mos ravishda aholining turmush darajasi o‘sishdan to‘xtaydi va hatto pasayib ketadi. Inqiroz boshqa tizimga ohishni zarur qilib qo'yadi, chunki mazkur tizim doirasida iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni samarali hal etib boMmaydi. Bularni hal etish yangilanishni talab qiladi. Ammo yangilanish tizim saqianib qolganda ham yuz beradi, chunki tizim ichki jihatdan takomil-lashadi. Hozirgi bozor tizimi umumbashariy, lekin u XIX asrdagi bozor tizimi emas. Keyingi 50—70 yil davomida uning yangilanishi yuz berdi, u sivilizatsiyaiashgan iqtisodiyotga transformatsiyalashdi (aylandi). Individual mulk o‘rniga korporativ mulk asosiy bo‘lib qoldi, mulkdorlar doirasi oddiy ishchi va xizmatchilar hisobiga kengaydi, ular foydani olishda ishtirok eta boshladilar, ular boshqarishda ham qatnasha boshladilar, ularga korxona ijtimoiy yordam koTsata boshladi, oilaviy yirik mulkdorlar klanlari tugal-landi, mulk ko'pchilik orasida tarqalib ketdi. Ishlab chiqarishda ko‘r-ko‘rona, tusmollab ishlash yo‘qqa chiqdi. Korxonalar bozor

66

talabini hisobga olib o‘z ishlariiii rejalashtiradilar, muntazam partnyorlik aloqalarini o‘matadilar. Davlat iqtisodiyotda faol ishtirok etadi. Bular bozor tizimida sifatli o'zgarish yuz berganini bildiradi. Bu bozor tizimi davr talabiga moslashib olganining va shu sababli barqaror iqtisodiy o*sish va xalq farovoiiligini oshirishga erishilganligining dalolatidir.
4 . 4 . Bozor iqtisodiyotiga o‘tish
Bozor iqtisodiyoti umumbashariy tizim bo‘Iganidan hamma mamlakatlar shu yo‘ldan boradi. Ammo bir yerda bu iqtisodiyot shakllanib ulgurgan va o‘zining yuqori darajasiga chiqqan bo‘lsa, boshqa yerda u endigina shakllana boshlagan. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish umuminsoniy jarayon hisoblaiiadi, lekin bu bar xil kechadi, Bu o‘tish jarayonining uch yo‘Ii mavjud: klassikyo‘1, mustamlaka va yarim mustamlaka tavsifidagi iqtisodiyotdan bozor iqgisodiyotiga o^tish yoii, rejali tizirndan bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘li. Bularning har birini ko‘rib chiqamiz:

23.