Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Tovar ishlab chiqarish —bu mahsulot va xizmatlarni tovar shak-lida, ya’ni bozorda sotish uchun ishlab chiqarishdir. Bu yerda mahsulotning tovar shakli ustuvor bo'ladi, bozorda tovarlarning oldi-sotdi qilinishida pul ishtirok etadi, o‘zini-o‘zi ta’minlash qoi-dasi amal qilmaydi, Tovar o‘z iste’moli uchun emas, boshqa mahsulotlarga bozorda pul vositasida ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsuli hisoblanadi.
Tovar sotishdan maqsad uning o'rniga boshqa tovarni sotib olib ehtiyojni qondirishdir. Bu kishilar ehtiyoji bo'ladimi yoki ishlab chiqarish ehtiyoji bo'ladimi, buning farqi yo‘q, albatta.
Mahsulot tovar shakliga kirganda uni yaratuvchilar tovar ishlab chiqaruvchilarga aylanadi. 0 ‘zbekistondagi tovar ishlab chiqaruv-chilar yakka tartibda ishlovchilar, korxonalar, firmalar, qo‘shma korxonalar, agrofirmalar, fermer va dehqon xo‘jaliklaridan iborat.
Tovar ishlab chiqarish, u ixtisoslashgani uchun bu yerda mah-sulotiar arzonga tushadi, hamma ulami bozorda taklif etgani uchun, ya’ni tovarlar dunyosi boy bodgani uchun ulardan sarxilini tanlab olib ehtiyojni qondirish mumkin. Natural ishlab chiqarishda esa tanlov imkoni cheklangan, Ammo, o‘zini-o‘zi mahsulot bilan ta’minlash iste’mol saif-xarajatlarini tejaydi, shu sababli natural ishlab chiqarishning ba’zi bir sarqitlari nisbatan rivojiangan iqti-sodiyotda ham saqlanadi. 0 ‘zbekistonda fermer va dehqonlar to-morqa xo‘jaligida, ishchi-xizmatchilar dala hovlisida yetishtirilgan mahsulotning bir qismi ularning o‘zi tomonidan iste’mol qilinadi, buning o’ziga xos qulayligi bor, chunki iste’molchi o‘z mahsuloti sifatiga o‘zi kafil bo‘la oladi. Bundan tashqari, mahsulotni o‘z joyida iste’mol qilish uni boshqa yerdan qidirib topib, xarid etish va tashib keltirisli xarajatlarini tejaydi.
Ishlab chiqarish faqat mahsulotning natural va tovar xarakteri Jihatidan emas, balki pirovard natijada qanday ishlatilishiga qarab ham tabaqalashadi. Shu jihatidan u 2 qismga bo‘linadi:

I. Iste’mol buyumlarini ishlab chiqarish. Bu yerda kishilar eh-tiyojini qondiruvchi va ular turmushini farovon qiluvchi ne’matlar yaratiladi. Bular Jumlasiga kiradiganlar:

37

0. 
   joriy iste’molni qondiruvchi oziq-ovqat, kiyim-kechak, sa nitariya va gigiyena uchun zarur mahsulotlar;
   
1. 
   uzoq muddat ishlatiladigan buyumlar, masalan, avtomashina, televizor, muziatgich, mebel kabilar;
   

v)turli ijtimoiy xizmatlar, xususan bilim berish, malakani oshirish, davolash, hordiq chiqarish, sayohat qilish xizmatlari.

0. 
   Moddiy resurslarni ishlab chiqarish. Bu yerda ishlab chiqarishda iste’mol qilinadigan barcha vositalar, chunonchi mashi-nalar, turli mexanizmlar, q o i mehnati qurollari, xomashyo, yoqil-g‘i, elektroenergiya, butlovchi qismlar va nihoyat ishlab chiqarishga kerakli xizmatlar (omborlar, yuk tashish, aloqa o‘rnatish, yo‘l xizmati, resurslarni yetkazib berish) kiradi. Mazkur mahsulotlarni iste’mol qilish ishlab chiqarishni uzluksiz davom ettirish uchun zarur boiadi. Bularning bir qismi sarflangan moddiy resurslar o‘rnini qoplab ularni qaytadan tikJasa, boshqa qismi resurslarni miqdoran ko‘paytirish uchun xizmat qiladi, ya’ni ishlab chiqarish quwatini oshiradi. Shu sababli ishlab chiqarish yaratgan resurslar sarflangan resurslardan oitiq boflishi talab qilinadi. Masalan, bir yilda 10000 dona stanok ishlab chiqilgan bo‘lsa, shundan 8000 tasi eskirgan stanoklarni yangilash uchun, qolgan 2000 tasi ishlab turgan stanoklar sonini ko‘paytirishni moljallaydi.
   

Resurslarni yangidan ishlab chiqarish miqyosi ularning amalda naqadar tejamli ishlatilishiga bog‘liq. Ular tejamli ishlatilsa, kam resurs bilan ko‘proq ishlab chiqarish mumkin. Shunday bolganda resurslarga nisbatan iste’mol buyumlarini ko'proq ishlab chiqarish mumkin bofladi. Natijada iste’mol buyumlarini ishlab chiqarish tez 0‘sadi. Masalan, mamlakatda 500000 tonna metalldan 500000 dona yengil avtomashina chiqariladi, demak, bitta mashinaga 1 tonna metall sarflanadi. Bordi-yu metall sarfi bir mashinaga 2 marta qisqarib 0,5 tonnani tashkil etsa, mashina chiqarish 2 marta ko‘payib, 1000000 donani tashkil etadi. Shunday sharoitda metall (resurs) ishlab chiqarish ko‘paymagan hoi da iste’mol buyumi (mashina) ishlab chiqarish 2 marta o‘sadi. Ishlab chiqarish muttasil o‘sib borishi uchun ay rim resurslar emas, barcha resurslarning tejalishi talab qilinadi.

3..1. Ishlab chiqarish samaradorligi
Cheklangan resurslar sharoitida ehtiyojlarni toflaroq qondirish uchun ishlab chiqarish samaradorligini muttasil oshirib borish zarur bo'ladi, aks holda farovonlikni ta’minlab bo'lmaydi.

38

Samaradorlik resurs sarflari bilan isMab chiqarishdan olingan natijaning taqqoslanishini bildiradi, ya’ni bu nima sarflab nimaga erishilganligini ko‘rsatadi.
Samaradorlik ishlab chiqarishning pirovard natajasiga qarab belgUanadi. Ammo bu natija qilingan sarflar bilan taqqoslanishi shall. Pirovard natija — mahsulot va xizmatlaming pulda hi-soblangan miqdori, ya’ni qiymati. Uni yaratish uchun moddiy re-surslar, informatsiya-axborot va ish kuchi sarflanadi, ularning ham puldagi qiymati bor. Samaradorlik (S) aniqlanganda yaratilgan mahsulot va xizmatlar qiymati (Mq) bilan resurslarning sarfi (Rg) taqqoslanadi:

S = M q / R s

Bu bilan sarflangan resurs birligiga qancha natija olinganligi aniqlanadi. Agar Mq=10 mlrd, Rs=5 mlrd bo‘Isa, S=10/5=2,0 bo’ladi. Demak, sarf birligiga 2 birlik mahsulot olingan. Agar S=l,5 bo‘Isa, samaradorlik pasaygan, agar S=2,2 bo‘Isa, u ortgan bo'ladi. Samaradorlikni boshqacha hisoblasa ham bo‘ladi. Bund a resurs sarfi natijaga nisbatlanadi, ya’ni S=Rg/Mq hosil bo’ladi. Bu natija qanday sarf evaziga olinganligini bildiradi. Oldingi misolga qaytsak, S=5/10=0,5 hosil bo’ladi. Demak, bir birlik mahsulot olish uchun 0,5 birlik resurs ketgan. Bu mahsulotning resurs sig'imini ko’rsatadi. Agar S=0,6 bo‘lsa, samaradorlik pasaygan, aksincha S=0,4 bo‘Isa, samaradorlik oshgan bo'ladi, chunki mahsulotning resurs sig'imi kamaygan. Bu esa kam sarflab ko‘p ishlab chiqarilganiigini, sarf va natija ijobiyligini bildiradi.
Samaradorlik mehnat unumdorligining hosilasidir. Resurslar cheklanganidan jamiyat o‘z ehtiyojini qondirish uchun mehnat umumdorligini oshirish yo’lidan bo rad i. Mehnat unumdorligi melinat natijasini, mehnat samaradorliginl angiatadi.