Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Ijtimoiyllk iqtisodiy faol, ko‘pchilikni tashkil etuvchi aholi fa-rovoDligioi ta’miniash zarurligini va u yaratgan daromad hisobidan muhtojiarga yordam berilishini bildiradi.

Ijtimoiyiikning ildizi davlatning mavjudligida emas, balki bozor iqtisodiyotining ichki mexanizmlarida joylashgan, uni bozoming qonunlari yuzaga chiqaradi. Davlatning rotiga kelsak u iqtisodiyot ijtimoiyligini kuchaytiradi xolos, lekin uni yaratmaydi. Bozor tizimi-ning o‘z o‘tmishdoshlaridan afzalligi ham shundaki, u ishlab chiqarish imkoniyatlarini ko'paytirib, uning iste’mol bilan boglanishiga mun-tazam tus beradi, chunki buni ta’minlovchi iqtisodiy mexanizmlar ishlab turadi.

Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotining tayanch nuqtasi, uning maqsadi foydani maksimumlashrirish hisoblanadi, biroq iqtisodiy vaziyat shunday boMadiki, kishilarga kerak tovarlarni ishlab chi-qarmay turib foydaga erishib boimaydi. Mana shunday bog’lanishni talab va taklif qonuni yuzaga keltiradi va bu bozor muvozanatida o‘z ifodasini topadi, chunki muvozanat chog'ida iste’molchi kerakli tovarlarni bozordan o‘ziga ma’qul narxda xarid qilib o‘z ehtiyojini qondira oladi. Talab va taklif qonunining amal qilishi tufayli tovarlarni qimmat narxda va oz miqdorda sotgandan ko‘ra, ularni arzon narx bilan va ko‘p sotish afzal bo’ladi, chunki bu foyda miqdorini maksimumlashtirishga xizmat qiladi.
Maijinal naflilik qonuni ham ishlab chiqarishni iste’molga bo’ysundiradi. Bozor to'yingan sari qo‘shimcha sotiladigan tovar-ning xaridor uchun nafliligining pasayishiga moyil boiishi bozor suyadigan tovarlarni yangidan ishlab chiqarishga undaydi. Nafliligi yuqori tovarlarga talab oshsa, nafliligi past tovarlarga talab ka-

m ayadi. Binobarin, ishlab chiqarishda nafliligi yuqori tovarlarni

3 8 0

yaratish foydani ko‘p olishga, nafliligi past tovarlarni taklif etish foy-daning kamayishiga va hatto zarar ko‘rishga olib keladi.
Mana shunday sharoitda bozor mexanizmi nafliligi pasaygan to-varlardan voz kecliib, nafliligi yuqori tovarlarni ishlab chiqarishga undaydi. XXI asrga kelib yer yuzida bozorga deyarli 30 min bar xil tovarlar taklif etildiki, bu kishilar uchun tovarlarni tanlab iste’mol qilish imkonini g‘oyat kengaytiradi. Bozor mexanizmi naflilik va tovar narxining bir-biriga mosligini ta’minlagan holda xaridorning iste’molini maksimumlashtiradi. Bunga tovarlarni muqobil tanlash orqali erishiladi. Shu sababli bozorda xaridor izmi ustuvorlik qiladi. Ishlab chiqaruvchilar iste’molchilar pulini ko'proq olish uchun uning tanloviga qaraydilar. Tanlov esa afzal ko‘rish qoidasiga asoslanadiki, bunga ko‘ra iste’molchilar ma’lum guruh tovarlarga o‘z iste’molida ustuvorlik beradilar.

Iqtisodiyotning ijtimoiy yo‘nalishini raqobat qonuni ham ta'-minlaydi. Raqobatning mavjudligi ishlab chiqaruvchilarga tinchlik bermaydi, raqobatda yengilmaslik va bozorda jon saqlash uchun ular bozorga tovarlarni ko‘plab va iste’molchiga ma’qul narxda taklif etadilar. Bu bilan ham iqtisodiyotning ijtimoiyligiga erishiladi.

Bozor mexanizmi resurslarni talabgir tovar va xizmatlarni chiqaruvchi sohalarga joylashtirib ishlab chiqarish tarkibini tako-millashtiradi. Tovarlarni ishlab chiqarish kengayadi, tovarlar takiifi xilma-xillashtiriladi. Ayni paytda mehnat resurslarining bandligi oshadi va daromadlarning ortishi talabni kengaytiradi.

Bozor mexanizmining o‘zi iqtisodiyotning ijtimoiyligini iqti-sodiy faol aholiga, ya’ni ishlab pul topadiganlarga nisbatan ta’-minlaydi. Bozor qoidasiga ko‘ra, har bir harakat qilgan kishi ishlab topganini o‘zi oladi, shu bois boqimandalik inkor etiladi.