Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

^И. Каримов. Узбекистон -бозор муносабатлариг'а)П'Н]шнииг узбек модели. Т.: Узбекистон, 1993, 39-бет.

0. 
   И. Каримов. Янги хаётни зскича караш ва ёкдашувлар бклан куриб б^лмайди. Халк сузи, 2005,
   

17-февра.л, 1-бет.

70

Ishlab chiqarish rautlaqo yangi ilmtalab texnologiyani qo‘llaydi. Bu ish kuchi sifatiga bo‘lgan talabni mislsiz oshiradi. Natijada malakali mehnat ham cheklangan resursga aylanadi, shu sababli mehnatning malakali turlarini tan!ash imkoni tug‘iladi. Ish kuchini tayyorlash sarfi oshadi. XXI asr bo‘sag‘asida AQShda bitta bolani o'stirib, o‘qitib va kasb o‘rgatish sarfi (18—20 yoshga qadar) 400 ming dollarga borib qoladi. Agar bozor tizimining ilk bosqichida oddiy ish kuchi talab qilinsa va u keragidan ortiqcha bo‘Isa, aralash iqtiso-diyotda o‘ta malakali ish kuchi kerak bo‘ladi va u noyob resursga aylanadi. Shuning uchun yaratilgan daromadlaming talaygina qismini (60—80 %) ish haqi tashkil etadi. Buning uddasidan chiqqan korxonalar va sohalar noyob resursga ega bo‘ladilar va raqobatda yutib chiqadilar.
Aralash iqtisodiyotda mayda biznes rivojlanadi, bu kishilarni yollanib ishlamasdan o‘zi tadbirkorlik bilan shug‘ullanishiga imkon beradi. Bunda bo‘sh pul kapitalining ko‘pligi va uni arzonga olib ishlatish mumkinligi, minitexnologiyaning borligi qo‘l keladi. Aralash iqtisodiyotda asosan uch xil mulk mavjud; xususiy mulk, jamoa va davlat mulki. Ammo birinchi va ikkinchi mulk shakli asosida xalq korxonalari tashkil topadi, ular ishlab chiqaruvchi-larning o‘ziga qarashli fermer xo‘jaliklari, firmalar va kompa-niyalardan iborat bo‘ladi. Korxonalarni ishchi-xizmatchilar jamoasi va kasaba uyushmalari tomonidan sotib olish yuz beradi. Xalq korxonalarida ishlab chiqaruvchilar ayni bir vaqtda mulk egasi ham bo‘lishadi, shunday korxonalarda o‘z manfaati, o‘z farovonligi uchun ishlash yuz beradi. Mulk monopoliyasining yo‘qligi yoki uning qattiq cheklanganligi o‘z navbatida ish kuchini yollash monopoliyasini ham yo‘qqa chiqaradi. Ish kuchini jalb etish uchun raqobat ketgan sharoitda ishlab chiqarishdan kelgan daromadni ishchilarning meinatiga va mulkiga qarab taqsimlash yuz beradi. Yuksak malakali \ a yuksak saviyasi ishchilar xalq korxonasi jamoasi-ning o‘zagi hisoblanadiki, ularning unumli mehnatisiz raqobatda yengib chiqish mumkin emas. Malakali ishchilar qo‘nimli va ularning salmog‘i katta korxonalarda odatda, foyda ham yuqori bo‘ladi. Aralash iqtisodiyotda har xil mulkchilikka oid korxonalar ish haqini oshirish vositasida malakali ish kuchi uchun raqobat-lashganda yuqori samara bilan ishlagan korxonalargina bunga bar-dosh bera oladi, chunk! faqat ular yuqori ish haqini ta’minlab, yaxshi foyda ham ko‘radilar. Buning ildizida samarali yuksak industrial ishlab chiqarish yotadi.
Aralash iqtisodiyotda turli mulk egalarining manfaatlari raqobat orqali muvozanatga kelishi lozim, bunga daromadni ishlab chi-

7!

qarishning o‘zida uning ishtirokchilari tomonidan o'zlashtirilishi orqali erishiladi. Bu yerda daromadlarni o‘zlashtirish uni yaratishda qatnashgan omillar egasining qo‘shgan hissasiga qarab yuz be rad i.
Aralash iqtisodiyot manfaatlarni sog‘lom raqobat orqali uyg‘un-lashtirganidan bu ichki mexanizm yuksak samaradorlikni ta’min-laydi. Mana shu yuksak misli ko'rilmagan samaradorlik aralash iqtisodiyotning tub belgisidir. Ammo umumjamiyat miqyosida samaradorlik yuksak bo‘lgani holda, ayrim tarmoqlar va korxonalar doirasida u tafovutlanadi. Ayrim ishlab chiqarish bo‘g‘inidagi samaradorlik o‘rtacha samaradorlikdan yuqori boMganda boshqa-lamikidan ortiqcha daromad olinadi.
Aralash iqtisodiyot o‘zining o‘tmishdoshidan farqliroq, man-faatlar to‘qnashuvi o'rniga manfaatlarning muvozanatlashuvini keltirib chiqaradi. Buni birinchidan, mulk shakllarining xilma-xi-lligi, ikkinchidan, moddiy omildan inson omilining ustunligi, uchinchidan, ishlab chiqaruvchilarning o‘zlari mulk egasiga aylanib, mulkdor sifatida daromadning bir qismini o‘zlashtirishlarni ta’-minlaydi. Aralash iqtisodiyot insoniy bo'lganidan ishlab chiqa-rishning xalq iste’molini bevosita qondiruvchi sohalari ustuvor rivoj topadi.
Daromadning asosiy qismi fuqarolar ixtiyoriga o‘tib, ularning ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Aholi daromadi uning iste’molidan tobora ko'proq ortib qolib, milliy boylikka aylanadi. Shu boisdan aralash iqtisodiyotga xos belgi milliy boylik tarkibida aholi mol-mulki hissasining ortib borishidir. Buni aholini jam-g‘arishda faol ishtirok etishi ta’minlaydi. Aralash iqtisodiyotda jamg‘arishning yana bir ustuvor shakli — bu inson omilida bilim, malaka va mahoratning jamlanishidir, chunki malakali mehnatning qadr-qiymati yuqoriligidan aql-idrokli bo‘lish har taraflama qulay bo‘ladi.
Aralash iqtisodiyot bozor iqtisodiyotidan o‘sib chiqadi, lekin u bilan cheklanmaydi. Aralash iqtisodiyotda bozorga xos muno-sabatlar bilan birgalikda unga tabiatan xos bo‘lmagan munosabatlar ham mavjud boMadi. Masalan, bu yerda nafaqat bozorga xos raqobat, balki manfaatlar muvozanatlashuvi ham mavjud. Foyda ketidan quvish bozor iqtisodiyotiga xos narsa, ammo aralash iqtisodiyot sharoitida bunga erishish uchun umumiy farovonlikka hissa qo‘shish shart. Bu yerda o‘ziga to‘q, daromadi o‘rtacha aholi ko‘pchilikni tashkil etadi.
Aralash tizimda ijtimoiy davlat mavjud. U aholi turmushini yaxshilashda ishtirok etadi. U bepul ta’limni, tibbiy yordamni ta’minlaydi, aholining muhtoj qatlamlariga moliyaviy yordam berib,

72

ularni kambag'allikdan himoya qiladi. Davlat ijtimoiy muammo-larni o‘z holiga tashlab qo‘ymay, ularni hal etishda faol qatnashadi. Bu biian ommaviy farovonlikka erishiladi.
Aralash iqtisodiyot bu bozor iqtisodiyotining insoniylashgan, ijtimoiy adolat qoidalari qaror topgan shakJidir, u tabiatan bozor iqtisodiyoti bo‘lsada, o‘trnishdagi, masalan, XIX asrdagi iqtisodi-yotdan jiddiy farqlanadi. Aralash iqtisodiyot sari transforma-tsiyanit.g borligi hozirgi o'tish davrini keng talqin etishni talab qiladi. Bu davr nafaqat bozor tizimiga o‘tishni, aniqrog‘i qaytishni, balki aralash iqtisodiyot tomon borishni ham bildiradi, deb aytish mumkin.
Shu sababli bozor islohotlari u shakllanib ulgurgan va rivojiangan yerda ham o‘tkaziIadi, iqtisodiyotning liberallik, ya’ni erkinlik darajasini oshirishga qaratiladi. Erkinlik —bu xususiy miilk, mehnat, tadbirkoriik, savdo, pul muomalasi, pul kiritish (investitsiya), moliyalashtirish erkinligi va nihoyat korrupsiya (poraxo‘rlik)dan ozod bolish kabilar biian tavsiflanadi. Shularga tayangan holda iqtisodiy erkinlikning yagona koeffitsiyenti bahoianadi, uning qiymati 0-100 ball oralighda boMadi. Mazkur koeffitsiyent iqtisodiy erkinlik reytingi vazifasini ohaydi. U yo‘q yerda koeffitsiyent 0 ga teng, u mutlaq yuqori yerda 100 ballga teng boiadi. Erkinlik jihatidan dunyo mamJakatlari quyidagi guruhlarga ajratiladi:

23. 
    Iqtisodiyoti erkin mamlakatlar —80-100 ball;
    

5888. 
      Erkin iqtisodiyot ustuvor mamlakatlar —70-80 ball;
      
5889. 
      Iqtisodiyot erkinligi unchalik kuchli bo'Imagan mamlakatlar
      
5888. 
      60-70 ball;
      

0. 
   Iqtisodiyoti ustuvor ravishda noerkin mamlakatlar ^ 50-60
   

ball;

0. 
   Iqtisodiyoti erkin bo'Imagan mamlakatlar —50 ball va undan
   

kam.

Yeryuzida iqtisodiyoti qandayligi noma’lum davlatlar ham bor. Bugungi kunda dunyoda erkinlik darajasi past yoki umuman yo‘q mamlakatlar 100 tadan ortiq. Bu iqtisodiy islohotlarning davom etishi zarurligini bildiradi.

Xulosalar

0. 
   Ijtimoiy-iqtisodiy tizim baholanganda moddiy, ijtimoiy-iq-tisodiy va g'oyaviy-siyosiy belgilar asos qilib olinadi. Bularga resurslar va yaratilgan mahsulotlarning xarakteri, mulkchilik shakllari, iqtisodiy mexanizmning qandayligi, qanday g'oyalar va siyosatning ustuvorligi kabilar kiradi.
   

73

0. 
   Jamiyat taraqqiyotida uchta ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo‘lib, bular an’anaviy tizim, bozor tizimi va rejali tizimdir. Bular o'zining tub belgiJari bilan bir-biridan farqlanadi. Hozirgi dunyoda bozor tizimi umumbashariy tizim hisoblanadi.
   
1. 
   Tizimiar taraqqiyoti ikJki xil kechadi. Birinchidan, rivojlanish salohiyatini tugallagan tizim yangi istiqbolli, salohiyati yuksak tizim bilan almashadi. Ikkinchidan, mavjud, o‘z salohiyatini saqlagan tizimda yangi iqtisodiyot tomon transformatsiya yuz beradi. Hozir bu bozor iqtisodiyotining rivojlangan mamlakatlarda aralash iqtisodiyot sari transformatsiyasidan iborat.
   

0. 
   Bozor iqtisodiyoti afzalligi tufayli unga o'tish zaruratga aylanadi. Bunday o‘tish uch yo‘l bilan yuz beradi:
   

0. 
   klassik yoi;
   
1. 
   mustamlaka iqtisodiyotidan milliy bozor iqtisodiyotiga
   

o‘tish;

0. 
   rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish. Hozir uchinchi yoi amal qiladi, bu eng keyingi yoi boiib, mohiyatan ilgari rivojlanishi zo‘rlik (revolutsiya) yoii bilan to'xtatib qo'yilgan bozor iqtisodiyotiga yangidan qaytish yoiidir.
   

Bu yoidan borilganda davlatning faol ishtirokida oikaziladigan

bozor islohotlari tufayli rejali tizim o‘rniga bozor tizimi keladi. 0 ‘zbekistonning bozor tizimiga oiishi uchinchi yoi doirasida, lekin

0. 
   0 ‘zbek modeli»ga binoan yuz berdi.
   
   0. 
      Rivojlangan mamlakatlarda bozor iqtisodiyotining ichki rivojlanishi yuz berib, u o‘z taraqqiyotining yangi — aralash iqtisodiyot bosqichiga chiqishi bilan tavsiflanadi. Aralash iqtisodiyot yangi iqtisodiyot boiib, XIX asrdagi klassik bozor iqtisodiyotidan Jiddiy farqlanadi.