Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Bozor — bu xariiorlar bilaii sotuvchilar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar, ularni bir-biriga bogiaydigan mexaiiiEiMlir,

Bozorga tovar egasi uni sotish uchun, xaridor esa uni olish uchun chiqadi. Sotuvchilar ^ bu tovar ishlab chiqaravchi firmalar, farmer xo'jaliklari, yakka tarada ishlab chiqanivchi kishilardir. Xaridorlar esa jamiki iste’molchilar, ya’ni xonadonlar, resurslarni olib ishlatuvchi firmalar, davlat idoralari va yakka tartibda ishlab chiqaruvchilar bo'ladi. Agar aholi bozordan iste’mol buyumlari va xizmatlarni sotib olsa, firmalar va yakka tartibda ishlovchilar as-bob-Liskuna, mashinalar, yoqilgfi, elektr energiya, xomashyo va ish kuchini sotib oladilar. Bozorda tovarlarni pul vositasida ayirbosh-lash, ya’ni oldi-sotdi munosabatlari paydo bo‘ladi. Bir tovar pulga ayirboshlansa, shu pulga qaytadan boshqa tovar sotib olinadi. Tovar pulga ayirboshlanganda (T-P bo'lganda) sotish operatsiyasi, pul tovarga ayirboshlanganda (P-T) xarid etish operatsiyasi yuz beradi.

Demak, bozor munosabatlarida ham tovarlar, ham pul ishlatiJadi (5.1-rasm). Shuning uchun bu munosabatga tovar-pul munosabati, deb aytiladi.
Tovar Pul Tovar
5.1-rasm. Tovar ayirboshlash

75

Ishlab chiqarishda yaratilgan mahsulot va xizmatlar bozorda to­ var shakliga kiradi. Shuning uchun ham tovar, deganda bozorda sotish uchuii chiqarilgaii narsalar tushuniladi.
Hammaning ishi bozorda bitadi, chunki u yerdan pulga barcha kerakii iste’mol buyumlari va resurslarni topsa boMadi. «Hamma narsaning otasi ham bozor, onasi ham bozor» degan gapning ma’nosi mana shunda. Hamma ishning bozorda bitishi uning afzal-ligi bor degani. Xo‘sh, bu afzallik nimada? Bu bozor aloqalarining iqtisodiy jihatdan qulay boiishida, albatta. Gap shundaki, hamma narsani o‘zi ishlab chiqargandan ko‘ra bir xil mahsulotni chiqarib, boshqasini sotib olish nafli boladi. Tovarni yaratuvchining mehnati ixtisoslashgan bo‘Iadi, ya’ni ishlab chiqaruvchilar faqat u yoki bu tovarni ishlab chiqarish bilan mashg'ul bodadilar, natijada kasb-larning turi ko‘payib boradi. XXf asrga kelib yer yuzida 20 mingdan ziyod kasblar paydo bo'ldiki, ular bilan mashg‘ul kishilar 40 trillion dollardan ziyod (2000-y.) mahsulot va xizmatlarni yaratdilar, bular g‘oyat xilma-xil tovarlar bo'lib, ularni ishlab chiqaruvchilar bozor orqali bir-biriga yetkazib beradilar.
Ixtisoslashuv tovarlami ayirboshlash orqali iste’mol qilishini qulay qilganidan bunga zararat paydo boladi. Ixtisoslashuv chuqurlashgan sari yangi va yangi turdagi tovarlar paydo bo’ladiki, bular bozorga kelib ayirboshlash doirasini kengaytiradi. XXf asr boshiga kelib yer yuzida bir necha million xil tovar nafaqat milliy bozorda, balki xalqaro bozorda ham ayirboshlandi. Ayirboshlash zararatini, uning afzalligini tushunish uchun ikkita ixtisoslashgan fermer xo‘jaIigi nima qilishini ko‘rib chiqamiz. Birinchisi sut yetishtiradi, ikkinchisi bug‘doy ekadi. Ular o‘zida yo‘q mahsulotlarga bo‘Igan elitiyojni ikki yo1 bilan qondirishlaii mumkin; a) yo‘q mahsulotni ishlab chiqarish; b) o‘z mahsulotiga yo‘q mahsulotni bozor orqali ayirboshlab olish. Fermerlar ikkinchi usulni tanJab oladilar, chunki bu afzallik beradi. Resurslar cheklangan bo‘lganidan bir vaqtning o‘zida kerakii narsani ishlab chiqarish uchun boshqasidan voz kechish kerak. Chorvador o'ziga kerakii bug’doyni yetishtirish uchun sut ishlab chiqarishdan voz kechishi, ziroatchi esa o‘ziga kerakii sutni olish uchun bug‘doydan voz kechishi kerak. Chorvador I Utr sut olish uchun I soat vaqt sarflaydi, ziroatchi I kg bug'doy uchun 20 minut sarflaydi. Sutning bozor narxi 3000 so‘m, bug'doyniki 1000 so‘m. Narx nisbati 3:l, ish vaqtini 6 soat, deb olsak, chorvadoi kmtga 6 litr sut oladi, xlroatcM esa IS kg bug‘doyga ega boladi. Ular ixtisoslashganJigi uchun chorvador o'ziga kerak 3 kg bug'doyni o‘zi yetishtirsa, bunga 2 soat vaqt sarflaydi. Bu vaqt mobaynida esa u 2 litr sutni yo‘qotgan bofladi. Natijada uning ixtiyorida 4 litr sut va 3 kg bug‘doy bo‘ladi. Ziroatchi ham o‘z ishidan

76

tashqari chorvaga qoi ursa, 1 litr sut olish uchun 1,5 soat vaqt sarflaydi, bu bUan u shu vaqt hisobidan 4,5 kg bug'doy yo‘qotadi. Uning ixtiyorida 13,5 kg bug‘doy va 1 litr sut boiadi. Agar chorvador va ziroatchi o‘z mahsulollarini bozorda ayirboshlasalar, yutuqqa ega bo‘Iadilar. Bunda chorvador ixtiyorida 15 litr sut va 3 kg bug‘doy bo'laredi. Ziroatchi ayirboshlash tufayli 15 kg bug‘doy va 1 litr sutga ega bo‘ladi, u o‘zi ishlab chiqarganda qo‘lida 13,5 kg bug‘doy va 1litr sut bo‘lar edi. Demak, ayirboshlash ham chorvador, ham ziroatchi uchun nafli ekan. Bozorda tovar ayirboshlashning uch afealligi bor. lirinchidan, bozor orqali ehtiyoj qondirilganda tovarlami o‘zi ishlab chiqarib iste’mol qilgandan ko‘ra sotib olish arzonga tushadi. Ikkinchidaii, iste’mol uchun kerakli mahsulot va xizmatlarni bozordan osongina topish mumkin. bu bilan iste’molni qondirish sarflari tejaladi. Agar bozor bo'imay, mahsulotni bir-biriga to‘g‘ridan to‘g‘ri ayirboshlansa, kerakli mahsulotga yetishish uchun juda ko‘p ayirboshlash operatsiyasini ohkazish kerak. Masalan, «А» mahsulot egasiga «X» mahsulot kerak bo1sa, bunda kamida 25 marta ay­ irboshlash operatsiyasini ohkazish kerakki, bu g‘oyat katta xarajatlarni yuzaga keltiradi, ya’ni xalq ta’biri bilan aytganda «eshagidan to'qimi qimmat bo‘ladi». UchincMdaii, bozorda tovarlami tanlab olish imkoni bor. Hamma ishlab chiqaruvchilar bir xil yoki o'rinbosar tovarlami bozorda ko‘plab taqdim etganidan bular xoh resurs, xoh iste’mol tovariari bo‘lsin, ulardan ma’qulini tanlab olish mumkin bo‘!adi. 0 ‘zi ishlab chiqarganda tanlash imkoni boimas edi,