Ҳомо экономикс парадигмасини Жон Стюарт Милл тақдим этган бўлиб, улар учун ҳомо экономус аниқ шахс эмас, фақат назарий модел эди

Ҳужум ва ҳимоя
19 -асрда. Вилгелм Росчер, Бруно Хилдебранд ва немис тарихий мактабининг бошқа вакиллари, фақат ўз манфаати ҳақида қайғурадиган, бошқаларни ҳисоблайдиган худбин субъектнинг ғоясига асосланган иқтисодий таҳлилни тузиш мумкин эмас деб ҳисоблаганлар. Эҳтимол, келажакда "ҳомо Еcономиcус" га хос бўлган худбинлик ушбу моделнинг "минималист" версиясига кўплаб ҳужумларнинг асосий сабабларидан бирига айланган бўлиши мумкин. Aдолат учун шуни таъкидлаш керакки, классикаларни асл тушунчасида, объектив иқтисодий қонунлар вужудга келган инсон табиати, худбинлик хатти -ҳаракатларини назарда тутмаган. Классиклар бойликни кўпайтириш истагини инсон хулқ -атворининг асосий мотиви деб билишган.
Aниқ нима борасида баъзи келишмовчиликларга қарамай классик мактаб вакиллари Карл Менгер кейинчалик "иқтисодий фойда" [49] деб атаган нарсага келишди, яъни улар бойликни завқ келтирадиган ёки фойда келтирадиган нарсалар сифатида талқин қила бошладилар. Классиклар, одамлар фақат бойликни кўпайтиришга интилишади ва бошқа истаклари йўқ, ёки улар ҳар қандай шаклда бойлик олишни хоҳлайдилар, деб тасдиқламадилар. Aксинча, ҳар бир одамнинг қондирилмайдиган эҳтиёжлари бор, улар қўшимча бойликни қондиришга ёрдам беради. Бойлик турли мақсадларга эришиш воситаси бўлиб хизмат қилади, бу ҳам алтруистик бўлиши мумкин. Классиклар ҳам, неоклассиклар ҳам, масалан, Aдам Смит [23], кейинчалик маржиналистлар Еуген фон Боем-Баwерк [30] ва Aлфред Маршалл [14] бунга эътибор қаратдилар. Шундай қилиб, худбинлик "ҳомо Еcономиcус" нинг ҳақиқий версиясига хос емас ва неоклассик моделнинг замонавий ҳимоячиларининг асосий далили шундаки, нотўғри талқин қилиш натижасида "ҳомо Еcономиcус" емас, балки "ҳомо страминеус" транс. лотинча -"Сомон қўрқинчли", яъни "қўғирчоқ одам") [40]. Танқидчилар моделни ёлғиз қолдирмадилар
"Ҳомо иқтисодий" ва ундан кейин. ХХ асрда институционализм асосчиси Торштейн Веблен [3], кейин унинг издошлари "ҳомо Еcономиcус" ни ижтимоий муҳитнинг қарор қабул қилишга таъсирини еътиборсиз қолдиргани учун танқид қилдилар. Яна бир рақобатчи неоклассик тенденция асосчиси Жон Кейнсейн таъкидлаганидек, иқтисодий фаолиятнинг катта қисми ўз назариясида "ҳайвонлар руҳи" деб номланган иррационал импулслар туфайли юзага келади [10]. 1950 -йилларда. Герберт Симон шуни кўрсатдики, чекланган инсоний билим қобилиятлари реал одамларга назарий жиҳатдан енг самарали ечимларни топишига тўсқинлик қилади [20]. Унинг фикрича, стандарт иқтисодий моделлар тўлиқ (Симон айтганда, "Олимпия") рационаллиги шарти ўрнига чегараланган рационаллик концепциясини қўллаш орқали қайта кўриб чиқилиши керак еди. Шундай қилиб, танқид натижасида модел
"Ҳомо Еcономиcус" бир қатор чекловларни олди, лекин шунга қарамай, қисман 20 -асрнинг енг нуфузли иқтисодчиларидан бири туфайли иқтисодий назариянинг "асосий оқимида" асосий таҳлилий воситалардан бири бўлиб қолди. Пол Самуелсон [51]. 1953 йилдаги машҳур "Ижобий иқтисодиёт методологияси" иншосида, бошқа бир хил нуфузли иқтисодчи ва монетаризм асосчиси Милтон Фридман шундай дейди.
Иқтисодчилар бозор кўрсаткичларининг динамикаси ҳақидаги башоратларида одамларнинг хулқ-атворига психологик омилларнинг таъсирини еътиборсиз қолдириши мумкин, чунки хулқ-атвори бундай омилларга мойил бўлган одамлар бозордан ғайриоддий, оқилона ва манфаатдор иқтисодий агентлар томонидан қувиб чиқарилади. . Бекернинг иқтисодий империализми
Маълумки, иқтисодий таҳлилни бошқа фанлар бўйича кенгайтириш 1992 йилги иқтисодиёт бўйича Нобел мукофоти лауреати Гари Беккернинг ташаббуси билан амалга оширилган бўлиб, у микроиқтисодий таҳлил соҳасини одамларнинг хулқ -атвори ва ўзаро таъсирининг кенг доирасига, шу жумладан, ўз ичига олмаган. -бозор хатти -ҳаракати. Ҳақиқатан ҳам енг асл иқтисодчилардан бири ҳисобланган Беккер, бошқа ижтимоий фанлар - масалан, социология, демография ёки ҳуқуқ каби анъанавий равишда кўриб чиқиладиган кўплаб муҳим ижтимоий муаммоларни ўрганиш учун иқтисодий воситалардан фойдаланган. Бу кенгайиш иқтисодий империализм деб номлана бошлади, яъни иқтисодий назария чегараларидан ташқарида бўлган соҳаларни таҳлил қилиш учун иқтисодий усуллардан фойдаланилади. "Ижтимоий масалаларга иқтисодий ёндашув", ирқий камситиш, жиноят, таълим, никоҳ ва оила каби бозор бўлмаган соҳаларни ўрганишда "ҳомо Еcономиcус" моделини қўллашни назарда тутади, Беккер умумий хулқ-атвор парадигмаси сифатида қабул қилинади. 2]. Беккер таъкидлаганидек, "аслида, мен иқтисодий ёндашув ҳамма нарсани қамраб оладиган, ҳамма одамларнинг хулқ-атворига-пул ва сояли нархларга, ҳисобланган нархларга, такрорланадиган ва бир марталик, муҳим қарорларга нисбатан қўлланилади. аҳамияциз, мақсадлар томон, ҳиссий юкланган ва нейтрал, бойлар ва камбағаллар, еркаклар ва аёллар, катталар ва болалар, ақлли ва аҳмоқлар, беморлар ва шифокорлар, ишбилармонлар ва сиёсатчилар, ўқитувчилар ва талабалар учун. томонидан: 9]. Бундан ташқари, Беккер "иқтисодий ёндашув" дан фойдаланади, алтруистик ва ақл бовар қилмайдиган хатти -ҳаракатларни тушунтириш учун, одатда "ҳомо Еcономиcус" нинг соддалаштирилган версиясида ҳисобга олинмаган. Беккер, одамларнинг хулқ -атвори бир хил асосий принципларга бўйсунишига асосланади, у учта асосий нарсани ажратади - шахсий манфаатлар хатти -ҳаракатларини максимал даражада ошириш, бозор мувозанати ва афзалликлар барқарорлиги. Биринчи тамойил одамларнинг оқилона ҳаракат қилишини, яъни енг художўй ва алтруистик мотивларни бошқариб, енг яхши натижаларга еришишга ҳаракат қилишини назарда тутади. Иккинчи тамойил ҳамма жойда, Беккер нуқтаи назаридан, "ноаниқ харажатлар" нинг мавжудлигини назарда тутади 1. Ўтказиб юборилган имкониятлар харажатларининг мавжудлиги, одамларнинг фаолияти, масалан, "никоҳ бозори", "таълим бозори" каби очиқ ва яширин бозорларда бозор механизми билан мувофиқлаштирилганлигини тасдиқлашга имкон беради. "Жиноят бозори" ва бошқалар. Беккер ва Жорж Стиглер "Лаззатлар ҳақида ҳеч қандай баҳс йўқ" [55] мақоласида тасвирланган учинчи тамойил, одамларнинг хоҳиш -истаклари бозорнинг маълум товарларига емас, балки асосий истеъмол товарларига нисбатан барқарор бўлишини билдиради. Масалан, моданинг ўзгаришига сезгирлик диднинг ўзгаришини кўрсатмайди, чунки бошқалардан ажралиб туриш зарурати ўзгаришсиз қолмоқда. Бундан ташқари, Беккер ва Стиглер "истеъмолчи капитали" маъносига еътибор қаратадилар, улар орқали улар турли товарларни истеъмол қилиш натижасида ҳосил бўлган кўникма ва қобилиятларни билдирадилар. Шундай қилиб, агар одамларнинг хулқ -атвори ўзгарса, бу ички қийматлар шкаласининг ўзгариши натижасида емас, балки танлов майдонини чеклайдиган ташқи шароитларнинг ўзгариши туфайли содир бўлади. Беккер нуқтаи назаридан, ижтимоий тадқиқотларда одамларнинг хулқ -атворининг мантиқсизлиги ёки қадриятлар кўламининг кутилмаган ўзгариши ҳақида тез -тез мурожаат қилиш илмий мағлубиятдан бошқа нарса емас. Шундай қилиб, Бекернинг сўзларига кўра, ушбу асосий принципларга асосланган оқилона танлов модели инсоннинг барча хулқ -атворини тушунтириш учун ишлатилиши мумкин ва бунинг учун асос бўлиб хизмат қилади.
"Ижтимоий фанлар вакилларининг ижтимоий оламни ўрганишга ягона ёндашуви" [9].
Aгар биз Бекернинг моделини "ҳомо Еcономиcус" нинг классик версияси билан таққосласак, хулоса қилишимиз мумкинки, бу модел мавжуд бўлган икки юз йил ичида унчалик кўп ўзгаришлар юз бермаган. Улар, асосан, классикадан фарқли ўлароқ, Беккер инсоний танловни нафақат иқтисодий, балки ҳар қандай соҳада иқтисодий таҳлилга бўйсундиради. Иккинчидан, Беккер инсон капитали концепциясини киритади, унда шахснинг тўпланган тажрибаси (шахсий капитал) ва ижтимоий муҳит (ижтимоий капитал) таъсири ҳисобга олиниши мумкин. Гарчи иқтисодий агентларнинг хулқ -атворига ўтган тажриба ва атроф -муҳит таъсир кўрсатиши етарлича аниқ бўлса -да ва иқтисодчиларнинг ҳеч бири бу билан баҳслашмаган бўлса -да, Беккер бу ғояни биринчи бўлиб расмийлаштирди ва уни ўз моделига киритди. Бекернинг издошлари уни таҳлил қилиш тамойилларини ижтимоий ҳаётнинг бошқа кўплаб соҳаларига, масалан, спорт, жинсий алоқа ва бошқаларга татбиқ етдилар. Стивен Левитт, замонавий енг машҳурларидан бири.

1