Ona tili va adabiyot fanidan I bosqich, i-semestr uchun o’quv-uslubiy majmua

5. Tovush nutqning bo‘g‘in (yoki so‘z) tarkibidagi eng kichik, fonetik jihatdan bo‘linmaydigan birligidir: bola so‘zi 4 ta tovushdan (b,o,l,a) iborat.


Urg‘u.So‘z bo‘g‘inlaridan birining yoki gap tarkibidagi so‘zlardan birining bosh-qalariga nisbatan kuchliroq yoki cho‘ziqroq talaffuz qilinishi urg‘u deb ataladi.
Urg‘u, odatda, bo‘g‘indagi unli tovushga tushadi. So‘z nechta bo‘g‘indan tuzilganligidan qat’i nazar, unda bitta urg‘u bo‘ladi (gap bo‘laklaridan birini ajratib ko‘rsatish ham xuddi shunday xususiyatga ega). So‘z tarkibidagi urg‘u olgan bo‘g‘in urg‘uli bo‘g‘in, urg‘u olmagan bo‘g‘inlar esa urg‘usiz bo‘g‘in deyiladi. Masalan: Sizlarning matonatli mehnatlaringiz Ulug‘ Vatan urushi yillaridagi muqaddas g‘alabamizni yaqinlashtirdi. (S. Karomatov) Bu gapdagi har bir so‘z o‘z urg‘usiga ega (chunonchi, «sizlarning» so‘zida uchta bo‘g‘in bo‘lib, oxirgi bo‘g‘in (-ning) urg‘u olgan; «matonatli» so‘zida to‘rtta bo‘g‘in bo‘lib, oxirgi bo‘g‘in (-li) urg‘u olgan va hokazo). Bundan tashqari, shu gap tarkibidagi sizlarning so‘zi boshqa so‘zlarga nisbatan kuchliroq talaffuz qilinadi. Demak, har xil obyektga – so‘z tarkibidagi biror bo‘g‘inga ham, gap tarkibidagi ayrim so‘zga ham urg‘u tushishi mumkin. Shunga ko‘ra, urg‘u ikki turga ajratiladi:
1) so‘z urg‘usi (yoki leksik urg‘u) so‘z bo‘g‘inlaridan biriga tushadigan urg‘udir. Yozuvda urg‘u bo‘g‘indagi unli ustiga qo‘yiladigan maxsus belgi ( ´ ) orqali ko‘rsatiladi. Masalan: А́́slida insо́n tabiatní́ng oltindа́n hа́m bebahо́ mo‘jizasí́́́ -ku! Dunyodа́ insondа́n azí́z, insondа́n qimmatlí́ narsа́ bо́rmi o‘zí́? (O.Husanov). Leksik urg‘u so‘zning qaysi bo‘g‘iniga tushishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: a) bog‘liq urg‘u; b) erkin urg‘u.
O‘zbek tilida so‘z urg‘usi asosan so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga (masalan, daftár, ovóz, sarí́q, burún kabi) tushadi. Shuning uchun so‘zlarga qo‘shimchalar qo‘shila borishi bilan urg‘u ham so‘z oxiridagi bo‘g‘inga ko‘cha boradi. Masalan: imzó-imzolá- imzolamóq, paxtá -paxtakór- paxtakorlár. So‘zning biror bo‘g‘ini (masalan, oxirgi) bilan bog‘liq bo‘lgan urg‘u bog‘liq urg‘u deyiladi.
O‘zbek tilining so‘z urg‘usi, asosan, bog‘liq urg‘u hisoblanadi. So‘zning turli bo‘g‘inlariga tushishi mumkin bo‘lgan urg‘u esa erkin urg‘u deyiladi. Bu asosan ruscha-internatsional so‘zlarga xos. Masalan, vitamín, abzás, avangárd, batón, operatí́v, bufét, gigánt (oxirgi bo‘g‘inida), avantyúra, aviátsiya, proféssor, akrobátika, geólog (o‘rtadagi bo‘g‘inda), áriya, vánna, nóta, máksimum, váxta, síntaksis, áksiya (birinchi bo‘g‘inda).
Bundan tashqari, o‘zbek tilida urg‘usi birinchi bo‘g‘inga (bárcha, hámma, dóim, áslo, lékin kabi, o‘rtadagi bo‘g‘inga (hamí́sha, afsúski, albátta) tushadigan so‘zlar ham bor. Demak, o‘zbek tilida bog‘liq urg‘u bilan bir qatorda, qisman erkin urg‘u ham mavjud.
Shuni ham aytish kerakki, o‘zbek tilida urg‘u olmaydigan elementlar ham bor. Masalan: -ku, -u, -yu, -da, -mi, -chi, -dir, gina, -oq(-yoq) yuklamalari; o‘xshatish ma’nosini ifodalaydigan –day (-dek); -cha shakl hosil qiluvchi qo‘shimchalar; -dir, -man, -san, -miz, -siz kabi kesimlik qo‘shimchalari; bo‘lishsizlik ma’nosini ifodalovchi –ma qo‘shimchasi shular jumlasiga kiradi. Leksik urg‘u muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Chunki u, birinchidan, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish normalarini belgilaydi; ikkinchidan, so‘z ma’nolarini farqlash uchun xizmat qiladi: órgan - organizmning bir qismi, orgán – cholg‘u asbobi; uchinchidan, so‘z shakllarini ajratishga yordam beradi: qushchá – kichraytish oti, qúshcha – “qushdek” ma’nosini ifodalovchi ravish; tarbiyachimí́z (bizning tarbiyachi) – tarbiyachí́miz (biz – tarbiyachi).
Demak, leksik urg‘u adabiy talaffuz (orfoepiya) bilan bog‘liq. Chunki so‘zning urg‘uli bo‘g‘ini buzilsa, so‘zni tushunish qiyinlashadi.