O’qo’v qo’llanma Oliy o’quv yurtlararo ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengash Prezidiumi tomonidan nashr etishga tavsiya qilingan

Yillik mahsulot harajatlariga ketadigan harajatlar miqdori ko’p jihatdan aylanma mablag’larning harakat tezligiga bog’liq bo’ladi. Bu koeffitsient (Kobxt)
jami realizatsiya mahsuloti (Qp) hajmini aylanma mablag’larining o’rtacha yillik qoldig’iga (Kobo’) nisbati bilan topiladi.
Êîáõò  Qp ;
Êîák
Masalan, Qp=100 mln. so’m Kobo’=25 mln. so’m bo’lsa, aylanma

mablag’larning harakat tezligi - Кобхт  100  4 ga teng bo’ladi. Bu erda har bir
25
so’m aylanma mablag’lardan 4 so’mlik mahsulot olingan. Agar biz mablag’larni harakat tezligini 4 dan 5 ga oshirsak, u holda, shu hajmdagi mahsulotni olish uchun 5 mln.
100  5
so’mlik mablag’ni tejab qolgan bo’lar edik: ; yoki shu berilgan resurlar
20
hisobiga 100 mln. so’mlik mahsulot o’rniga 125 mln. so’mlik mahsulot ishlab
125  5
chiqarishga erishgan bo’lar edik: ; Yildagi kunlar sonini mablag’larning

25
tezligiga nisbati ularni bir marta aylangandagi muddatini qo’rsatadi: 360:4=90 kun. Aylanma mablag’larning harakat tezligi qancha ko’p bo’lsa, ularning aylanish muddati ham shunga yarasha kam bo’ladi. Demak, qisqa vao’t oralig’ida mahsulot ishlab chiqarish ko’payadi, samaradorlik ortadi. Aylanma kapitalining harakat
tezligini oshirish yo’llari quiydagilar:

• korxonada zarur bo’lmagan, keradigan ortiqcha materiallarni saqlab trumaslik;

• ishlab chiqarish jarayonini tezlashtirish;
• tayyor mahsulotlarni shartnoma majburiyatlariga qo’ra iste’molchiga tez va o’z vao’tida etkazish;
• ishlab chiqarish davrini qisqartirish,
• mehnat taqsimotini aniq olib borish.

Moddiy resurslarning tejashning manbalari va yo’llarini bilish muhim iqtisodiy ahamiyatga ega. Moddiy resurlarni tejash manbalari quyidagilar:

• Mashinalar va buyumlarning sifati va unumdorligini oshirish bilan bir vao’tda ularning og’irligini kamaytirish.
• Isroflar va chiqindilarni kamaytirish
• Isroflar va ishlab chiqarish chiqindilaridan maksimal darajada foydalanish
• Qimmatbaho va kamyob hildagi xom-ashyo, materiallar o’rniga kimyoviy materiallardan foydalanish
• Materiallardan ikkilamchi foydalanish.

Moddiy resurslardan foydalanish manbalari ularni nimalar hisobiga tejash mumkinligini qo’rsatadi. Tejash yo’llari esa qanday qilib tejash mumkinligini qo’rsatadi. Ular quyidagilar:

• mashina va buyumlarni ishlab chiqarish konstruktsiyasini, texnologiyasini ishlatiladigan xom-ashyo sifatini yaxshilash, xom-ashyo materiallardan kompleks (to’liq) foydalanish;
• ishlab chiqarishni tashkil etishni yaxshilash;
• xom-ashyo, materiallar harajatini to’g’ri uchyotga olish, normalashtirish, ulardan unumli foydalanishni rag’batlantirish, bahosini to’g’ri belgilash;
• resurslardan foydalanishga bo’lgan ishchi xizmatchilar munosabatini yaxshilash.