O’qo’v qo’llanma Oliy o’quv yurtlararo ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengash Prezidiumi tomonidan nashr etishga tavsiya qilingan

Kooperativlashtirish - korxonalarning bo’sh turgan imkoniyatlari, resurslaridan to’liq foydalanish, murakkab mahsulotlarni tezroq xamkorlikda ishlab chiqarishni tashkil etish uchun shart-sharoitlar yaratadi. Natijada ishlab chiqarish samaradorligi ortadi.
Kombinatlashtirish – xom ashyo resurslaridan to’liq foydalanish, ishlab
chiqarish chiqindilarini qayta ishlab iste’molga yaroqli mahsulotni ishlab chiqarishni tashkil etish va xom ashyo materiallarni ketma-ket tartib bilan qayta ishlashni tashkil etish demakdir.
Bir kombinat tarkibida turli xil sanoat tarmoqlariga mansub bo’lgan mustaqil
ishlab chiqarishlar tashkil etiladi, umumlashtiriladi. Kombinatlarda boshqaruv, komunikatsiya (suv, gaz, par, elektrenergiya, transport xizmati) sistemalari birlashgan bo’ladi. Bunda ishlab chiqarish texnologik jixatdan uzviy bog’liq bo’ladi. Masalan, kombinatlashtirish buyumlarga, kimyoviy va termik ishlov berish jarayonlari yuqori bo’lgan sharoitda zarur bo’ladi.

• Xomashyoni ketma-ket qayta ishlashga asoslangan kombinantlar. Misol uchun metallurgiya kombinati, non ishlab chiqarish kombinati, tqkimachilik kombinati va

boshqalar. Masalan, metallurgiyada avval temir rudasi eritiladi, undan chqyan, keyin pqlat va prokat mahsuloti olinadi. To’qimachailikda – yigiruv, to’qo’v, bo’yoq ishlari
birgalikda ketma-ket olib boriladi.

• Xomashyoni kompleks (to’liq) qayta ishlashga asoslangan kombinatlar. Masalan, kons-kimyo kombinati, go’sht-sut ishlab chiqarish kombinati, yog’ochsozlik, tsellyuloz-pog’oz kombinati va x.k.lar. Mis rudasini eritib, undan bir qancha foydali moddalarni ajratib olish xam bunga misol bo’ladi.

7-chizma

Koks-kimyo sanoatida kqmirni to’liq qayta ishlab koks, koks gazi, qattiq va suyuq kimyoviy mahsulotlar ya’ni mqm, ammiak, benzol, oltingugurt olinadi; gaz holidagi mahsulotlardan – etilen, metan, vodorod mahsulotlari olinadi (8-chizma).
Mis rudasi (pirit)
Oltingugurtli angidrid
Oltingugurt
Mis
Rudani qayta ishlash
8-chizma
Bozor iqtisodiyotida, resurslar cheklangan sharoitda ulardan ratsional foydalanishning iqtisodiy ahamiyati ko’p jixatdan ishlab chiqarish shakllarini rivojlanish darajasiga bog’liq bo’lib qoladi.
Ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiy rivojlanish darajasi ishlab chiqarish turlariga bevosita bog’liqdir.

	K O’ M I R
Ko’mirni kokslash

Etilen
Koks gazi
Koks
Gaz xolidagi mahsulotlar
Qattiq va suyuq kimyoviy mahsulotlar
Metan
Vodorod

• Ishlab chiqarishni ratsional darajada tashkil etishning asosiy qoidalari (printsiplari)

Ishlab chiqarishni tashkil etishning shartlari quyidagilar:

• Mehnat.
• Tadbirkorlik qobiliyati.
• Kapital yoki mehnat qurollari.
• Tabiiy resurslar-foydali qazilmalar, suv, havo, o’rmonlar va x.k.

Boshqacha qilib aytsak mehnat buyumlari va mehnat qurollari-bu ishlab chiqarish vositalaridir. Ishlab chiqarish vositalari va mehnat ishlab chiqarish kuchlari tushunchasini hosil qiladi.
SHunga asosan ishlab chiqarishni tashkil etish deb ma’g’lum vao’t mobaynida ishlab chiqarishning barcha elementlaridan (resurslaridan) unumliroq foydalanish usullar majmuasiga aytiladi.
Mashxur iqtisodchi A.Marshal yuqoridagi ishlab chiqarish omillari qatoriga
ishlab chiqarishni tashkil «etish» omilini qo’shdi.
A.Y. SHumpeter 1912 yili o’zining «Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi» kitobida bu omilni xozirgi zamon tilida - tadbirkorlik deb atadi. (S.N. Ivashkovskiy Mikroekonomika. Moskva «Delo», 1998. 373s).