O’quv uslubiy majmua bilim sohasi: 200000 Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq Ta’lim sohasi

Korxonaning ishlab chiqarish bo’g’inlari.Ishlab chiqarish korxonalari strukturasi, tsexlar tarkibi va ularining xarakteristikalari.

Har bir korxona boshqa korxonalardan avvalo ishlab chiqarayotgan mahsuloti, shuningdek, ishlab chiqarishning tavsifi va miqyosi, joylashishi, xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlari bilan aloqalari va boshqa ko’rsatkichlari bilan farq qiladi. Biroq bularning barchasi ishlab chiqarishni tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish masalalarini har bir korxona uchun individual tarzda alohida ishlab chiqish kerak , degani emas, albatta. Alohida korxonalar guruxiga nisbatan qo’llash mumkin bo’lgan umumiy qarorlarni tayyorlash mumkinligi nazariy va amaliy jihatdan isbotlab berilgan.

Bu bilan korxonalarniig ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkillashtirish masalalarini bir xil turda hal qilish mumkin bo’lgan guruxlarini aniqlash maqsadida ularni tasniflashning maqbulligini izohlash mumkin.
Korxonalarning eng muhim xususiyatlari ularning qaysi tarmoqqa qarashliligi; hajmi; ishlab chiqarishning turli jabhalarini qamrab olganligi; ixtisoslashtirish darajasi va bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish miqyosi; ishlab chiqarishni tashkillashtirish usuli hamda uni msxanizatsiyalash va avtomatlashtirish; tashkiliy -xuquqiy shakllarini prognozlashtirishga bog’liq bo’ladi.
Qaysi tarmoqqa qarashliligiga ko’ra korxonalar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish (mashinasozlik, ko’mir qazib chiqarish, sug’urta va xokazo) soxalariga mansub bo’lishi mumkin.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va ko’rinishiga ko’ra, korxonalar sanoat, qishloq xo’jaligi, transport, moliya-kredit va boshqalarga bo’livadi.
Texnologik umumiyligiga ko’ra, korxonalar ishlab chiqarish jarayonini O’zluksiz va diskret ravishda, kimyoviy yoki msxanik jarayonlarning ustunligi asosida yurituvchilarga bo’livadi.
Tayyor mahsulotning maqsadlariga ko’ra, barcha korxonalar ikkita katta gurhga bo’livadi: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchilar va iste’mol mahsulotlarini ishlab chikaruvchilar.
Foydalanuvchi xomashyo turiga ko’ra, sanoat korxonalari qazib chikaruvchi va qayta ishlovchi korxonalarga taqsimlavadi.
Yil davomida ishlash muddatiga ko’ra, korxonalar mavsumiy va yil bo’yi faoliyat yurituvchilarga bo’livadi.
Hajmiga ko’ra, korxonalar yirik, o’rta va kichik korxonalarga taqsimlavadi.
O’zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan ishlab chiqarish tarmog’ida band bo’lgan xodimlarning o’rtacha yillik soni 20 kishi bo’lgan, xizmat ko’rsatish va boshqa noishlab chiqarish tarmog’idagi xodimlarning o’rtacha yillik soni 10 kishi bo’lgan hamda ulgurji va chakava savdoda, umumiy ovqatlanish sohasida xodimlarning o’rtacha yillik soni 5 kishi bo’lgan korxonalar mikrofirmalar qatoriga kiritiladi. Yengil va oziq ovqat sanoatida 100 kishi, og’ir sanoatda, qurilish, qishloq xo’jaligi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida 50 kishi, ilmiy xizmat ko’rsatish, chakava savdo va boshqa noishlab chiqarish sohalarida 25 kishi ishlaydigan korxonalar kichik korxona hisoblavadi.
O’rta korxonalar qatoriga xodimlarning o’rtacha yillik soni kichik korxonalar uchun belgilangan mikdordan oshgan korxonalar kiradi.
Yirik korxonalar tarkibiga ishlovchilar soni 500 va undan ortiq kishini tashkil qiluvchi korxonalarni kiritish mumkin.
Ixtisoslashuv darajasiga ko’ra, korxonalar ixtisoslashgan, universal va aralash korxonalarga bo’livadi. Ixtasoslashgan korxonalar qatoriga nomenklaturasi cheklangan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar, universal korxonalar qatoriga turli xil mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar, aralash korxonalar tarkibiga esa ixtisoslashgan va universal korxonalar o’rtasidagi oraliq guruhni tashkil qiluvchi korxonalar kiritiladi.
Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish usullariga ko’ra, korxonalar ishlab chiqarishning oqim, partiyali va donalab ishlab chikarish usullari ustuvor turuvchi korxonalarga bo’linishi mumkin.
Ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish darajasiga ko’ra, korxonalar to’liq va qisman avtomatlashtirilgan yoki mexanizatsnyalashtirilgan, qo’l-mashina va faqat qo’l mehnatiga asoslangan korxonalarga bo’livadi.
Xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish jarayonlarini kengaytirish va chuqurlashtirish mamlakatimizda yangi tashkiliy-huquqiy turdagi - qo’shma, ijara, hissadorlik, xususiy, oilaviy, kooperativ va boshqa korxonalarning paydo bo’lishiga olib keldi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xususiy mulk mulkchilik shaklining boshqa kurinishlari bilan bir qatorda daxlsizligi va davlat tomonidan muhofaza qilinishini belgilab qo’yilgan. Yangi qonunchilik hujjatlarida yangi iqtisodiy tushuncha - korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakli tushunchasi kiritilgan.
Korxonalarning qonun hujjatlari va boshqa xo’jachik huquq me’yorlarida ko’zda tutilgan mulkchilik shakli, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va hajmi, kapitalning shakllanishi turli xil firmalararo uyushmalarga a’zo bo’lish usullari va olib boruvchi raqobatchilik kurashlari bilan farq qiluvchi faoliyat tavsifi va mazmuniga bog’liq bo’lgan tuzilmaviy tu-zilishning usul va ko’rinishlari xo’jalik yuritishning tashkiliy-huquqiy shaklini ifodalaydi.
Hozirgi zamon sharoitlarida davlat, munitsipial, jamoa, indivudial (oilaviy, xycyciy) turdagi korxonalar mavjud bo’lib, ular o’zlariga biriktirib qo’yilgan mulk tavsifi yoki tezkor (operativ) boshqaruv huquqiga ko’ra ham tasniflavadi.
Xo’jalik faotiyatn yurituvchi xar bir sub’ekt bir qator huquqlarga ega bo’lib, bular bir tomondan, ularning ichki tashkilotchiligini aniqlab bersa, ikkinchi tomondan, jismoniy va huquqiy shaxslar hamda davlat bilan o’zaro munosabatlarini amalga oshirishga ko’maklashadi.
Korxonalar huquqiy shaklining har bir ko’rinishida ularning egalari, ya’ni xususiy mulk egalari, korxona bilan turli darajadagi aloqada bo’ladilar. Masalan, ochiq turdagi xissadorlik jamiyati egalari korxona mulkining bir qismigagiva egalik qilish huquqiga egalar hamda boshkaruv vazifalarini amalga oshirishda ham o’z aktsiyalari miqyosida ishtirok etadilar.
Xo’jalik o’rtoliklarida (jamiyatlarida) esa mulk egasi va mulk yaqinlashtirilgan bo’lib, korxonani boshqarishda ularga bevosita ishtirok etish imkoniyati yaratib berilgan.
Keng tarqalgan korxona shakllaridan biri xo’jalik o’rtoqliklari bo’lib, ular ishonch asosidagi to’liq o’rtoqlik (kommandit o’rtoqiligi) ko’rinishida tashkil qilinishi mumkin.
Qonunga asosan ishtirokchilari imzolangan shartnomalar bo’yicha tadbirkorlik faoliyati yurituvchi hamda ularga tegishli mulk javobgarligiga ega bo’lgan o’rtoqliklar to’liq o’rtoqliklar hisoblanadi.
Kommandit o’rtoqligi bir nechta fuqarolar yoki huquqiy shaxslarniig o’zaro xo’jalik faoliyatn yuritish maqsadidagi shartnomalar asosida birlashuvi vatidjasida paydo bo’ladi.
Jamiyatlarning ko’pchiligida kapitallar birlashtirilgan bo’ladi. Mas’uliyati cheklangan jamiyat (MCHJ) bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilib, Nizom jamg’armasi hujjatlarda (Nizom va ta’sis shartnomasi) belgilab qo’yilgan ulushlarga bo’lingan bo’ladi.
Bunday jamiyat ta’sischilari jamiyatning majburiyatlari uchun javobgar bo’lmaydilar hamda jamiyat faoliyatida o’zlari kiritgan ulushlar doirasida zarar ko’rishlari mumkin.
O’zbekiston Respublikasida ochik va yopiq turdagi xissadorlik jamiyatlari mustaqillikka erishilgandan keyin keng faoliyat ko’rsatmoqda.
Nizom jamg’armasi aktsiyalarga taqsimlangan jamiyat hissadorlik jamiyati hisoblavadi. Hissadorlik jamiyati a’zolari jamiyatning majburiyatlari bo’yicha javobgar bo’lmaydilar, biroq o’zlariga tegishli bo’lgan aktsiyalar qimati doirasida zarar ko’rishlari mumkin.
Hissadorlik jamiyatlarining ijobiy jihatlari qatoriga quyidagilar kiradi: aktsiyadorlik kapitalining teng taqsimlangan, erkin muomaladagi ulushlar - aktsiyalarga taqsimlanishi; aktsiyadorlar jamiyat majburiyatlari uchun javobgarligining aktsiyalar qiymati hajmida cheklanganligi; aktsiyadorlik kapitalining hajmi va a’zolar sonini osonlik bilan o’z-gartirish imkonini beruvchi Nizom asosida birlashish; umumiy boshkaruv vazifalarining xo’jalik faoliyatini boshqarish vazifalarida alohida yuritilishi va hokazolar.
Sindikat - tijorat faoliyatini (ta’minot, sotish, narxning iaydo bo’lishi) xamkorlikda tashkil qilishga asolangan birlashmadir. Sindikat tarkibiga kiruvchi korxonalar huquqiy hamda xo’jalik yuritish mustaqilliklarini saqlab qoladilar.
Trestlar yuqori darajada markazlashganligi bilan ajralib turadi. Uning tarkibiga kiruvchi korxonalar ishlab chiqarish, tijorat va huquqiy mustaqilliklarini yo’qotib, yagona reja asosida faoliyat yuritadi.
Xoldinglar ishtirokchilarning moliyavny imkoniyatlarini birlashtirish va muvofiqlashtirish hamda ishlab chiqarish quvvatlari bilan vazifalarini tezkor ravishda amalga oshirish imkonini beruvchi boshqaruvning samarali shaklini ifodalaydi.