Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

Perkin  kondensatlanish.  Angidridlarning  birikishi.  Kislota  angidridlari  aromatik  al-

degidlarga  asoslar ishtirokida  birikadi  va  α,  β-to’yinmagan  kislotalar  hosil  qiladi. Bu  reaktsiya 

Perkin kondensatlanish deb ataladi va aldol kondensatlanish bilan o’xshash. Asos sifatida karbon 

kislotaning natriyli tuzidan foydalaniladi. Perkin kondensatlanish aromatik aldegidlar uchun hos 

bo’lib, ular (aldol tipida) o’zaro kondensatlana olmaydi.  

Birikish  shunday  amalga  oshadiki,  angidridning  α-uglerod  atomi  aromatik  aldegidning 

karbonil guruhi uglerodi bilan bog’lanadi. Reaktsion aralashmada hosil bo’luvchi β-oksiangidrid 

ikki kimyoviy o’zgarishga uchrashi mumkin: suv ajratish va angidridning gidrolizi: 

– C  =  O 

benzaldegid

H

CH

3

– C 

O

O

CH

2

– C 

O

+

H

CH

3

COONa, 175

o

S

– C = C – COOH  +  CH

3

COOH

3-fenilpropen kislota

H H

sirka angidrid

– CH  – CH

2

– C

OH

O

O

C

O

CH

3

–

– C  =  O 

p-metilbenzaldegid

H

CH

3

– CH

2

– C 

O

O

CH

3

– CH  – C 

O

+

H

H

3

C

CH

3

CH

2

COONa

qizdirish

– CH  =  C  – COOH   

H

3

C

CH

3

+  CH

3

CH

2

COOH

 

 

Perkin kondensatlanish mexanizmi aldol kondensatlanish mexanizmi kabi kuzatiladi. 

Agar  aromatik  aldegiddagi  o’rinbosar  tabiati  o’zgartirilsa  Perkin  kondensatlanishi 

yordamida  dolchin kislotaning turli hosilalarini sintez qilish  mumkin.  Mos to’yingan kislotalar 

zarur bo’lgan holatlarda gidrirlash orqali hosil qilinishi mumkin. 

ArCH = CHCOOH  +  H

2

Ni

ArCH

2

CH

2

COOH

 

317 

 

Aldol  kondensatlanishga  o’xshash  reaktsiyalar.  Aldol  kondensatlanishga  o’xshash 

ko’plab kondensatlanish reaktsiyalari bor. Ularning har biri maxsus nomga ega (masalan: Perkin, 

Kyyovenagel,  Debner,  Klayzen,  Dikman  reaktsiyalari)  va  bir  qarashda  ular  bir-biridan  keskin 

farq  qiladi.  Lekin  ularni  batafsil  o’rganish,  bu  reaktsiyalar  aldol  kondensatlanish  kabi  karbonil 

guruhini  karbanion  bilan  xujumi  orqali  o’tishini  ko’rish  mumkin.  Xar  bir  holatda  karbanion 

o’xshash  shakllarda  hosil  bo’ladi:  asos  yordamida  karbonil  guruhi  α-holat  vodorodini  tortib 

olinishi.  Bunda  turli  asoslardan  o’yuvchi  natriy,  natriy  etilat,  natriy  atsetat,  aminlar  va 

boshqalardan foydalaniladi. 

Knyovenagel reaksiyasi

C

6

H

5

CHO  +  CH

2

(COOC

2

H

5

)

2

ikkilamchi amin

C

6

H

5

CH = C(COOC

2

H

5

)

2

Koup reaksiyasi

= O  +  N ≡ C – CH

2

COOC

2

H

5

CH

3

COONH

4

= C – COOC

2

H

5

CN

 

Vittig  reaktsiyasi.  1954  yilda  G.Vittig  (Tyubingen  univesiteti)  alkenlarni  karbonilli 

birikmalardan  sintez  qilishning  o’ziga  xos  usulini  e’lon  qiladi:  karbonil  guruhi  kislorodini  =O, 

=CRR′ guruhi bilan almashinishi. 

 

Sintezning asosiy bosqichi ilid nukleofilining karbonil guruhi kislorodi bo’yicha xujumi, 

betainning hosil bo’lishi va eliminirlanish bosqichlari hisoblanadi. 

 

Reaktsiya  maxsus  sharoitlarda  olib  boriladi,  C=C  qo’shbog’ning  xosil  bo’lish  holati 

avvaldan  ma’lum.  Karbonil  guruhi  turli  o’rinbosarlar  saqlashi  mumkin:  ayni  holat  ilid  uchun 

ham mos keladi. 

Fosfor ilidlarni quyidagi ikki tuzilishning gibridi sifatida qarash mumkin: 

 

va  aynan  manfiy  zaryadning  uglerod  atomida  mujassam  bo’lishi  – 

ilidlarning  karbanion  xususiyatiga  ega  bo’lishini  taminlaydi  va  o’ziga 

xos reaktsiyalari kuzatiladi. 

Ilidlar  sintez  qilish  ikki  bosqichli  jarayon,  xar  bir  bosqich  bizga 

ma’lum:  alkilgalogenid  bo’yicha  nukleofil  xujumi  va  asos  ta’sirida 

protonni tortib olish: 

 

Reaktsiyada  turli  asoslardan  foydalaniladi,  asosan  alkogolyatlar  va  metalloorganik 

birikmalardir. Jarayon erituvchilarda olib boriladi. 

R – CHX  

R′  

+  (C

6

H

5

)

3

P 

(C

6

H

5

)

3

P – CH – R 

R′ 

+ 

X

– 

asos  (C

6

H

5

)

3

P = C – R  + asos:H 

R′ 

(C

6

H

5

)

3

P = C – R

 

R′ 

(C

6

H

5

)

3

P – C – R

 

R′ 

+ 

– 

C = O  +  C

6

H

5

CH = CH – CH = P(C

6

H

5

)

3 

C

6

H

5 

H

 

benzaldegid 

– C – CH – CH = CHC

6

H

5 

O

– 

P(C

6

H

5

)

3 

+ 

H

 

C

6

H

5 

C

6

H

5

CH=CH – CH =CHC

6

H

5 

+  (C

6

H

5

)

3

PO 

1,4-difenil-1,3-butadien 

C = O  +  (C

6

H

5

)

3

P = CH

2 

– C – CH

2 

O

– 

P(C

6

H

5

)

3 

+ 

– C = CH

2

  +  (C

6

H

5

)

3

PO 

metilentrifenilfosforan 

trifenil fosfin oksidi 

C

6

H

5 

C

6

H

5 

C

6

H

5 

C

6

H

5 

C

6

H

5 

C

6

H

5 

1,1-difenileten 

benzofenon 

318 

 

 

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 

1-topshiriq. Izoevgenol hosil qilishdagi qo’shbog’ning siljish sababini tushuntiring.  

2-topshiriq. Safroldan piperonol hosil qilish yo’llarini rejalashtiring. 

 

3-topshiriq. Gem-diatsetat qaysi spirtning efiri xisoblanadi? 

4-topshiriq.  n-nitroatsetofenonni  di-(n-nitrofenil)-kadmiy  (n-O

2

NC

6

H

4

)

2

Cd  va  atsetilxloriddan 

sintez qilish mumkinmi? 

5-topshiriq.  p-Nitroatsetofenonni  di-(p-nitrofenil)-kadmiy  (p-O

2

NC

6

H

4

)

2

Cd  va  atsetilxloriddan 

sintez qilish mumkinmi? 

6-topshiriq. siklogeksanon shiddatli oksidlanganda qanday birikma hosil bo’ladi.   

7-topshiriq. Quyida berilgan birikmalarning xar biri siangidrin hosil qiladi reaktsiya sxemalarini 

yozing va xosil bo’lgan birikmalarni, ularning gidrolizlanish mahsulotlarini nomlang. a) atsetal-

degid; b) benzaldegid; v) atseton; g) glitserin aldegid. 

8-topshiriq.  a)  atsetaldegid  va  b)  metiletilketonni  karbonil  guruhi  saqlamagan  chiqindilardan 

ajratish usullarini taklif qiling. Aynan siz laboratoriya sharoitida qanday ajratgan bo’lar edingiz 

va bunda nimalar kuzatiladi. 

9-topshiriq. Semikarbozid, fenilgidrazin va gidroksiaminni siklogeksanon va benzoldegid bilan 

reaktsiyasini yozing. 

10-topshiriq.  Nima  uchun  suvsiz  kislotalar  ishtirokida  atsetallar,  kislotalarning  suvli  eritmalar 

bilan esa atsetallarning gidrolizi amalga oshishini tushuntiring. 

11-topshiriq.  Glitserin  aldegidi  odatda  akroleinning  atsetalidan  olinadi.  Reaktsiya  yo’llarini 

yozing. Nima uchun to’g’ridan-to’g’ri akroliendan foydalanib bo’lmaydi? 

12-topshiriq. Aldegid va ketonlarni farqlashni namoyon etuvchi jadval tuzing. 

13-topshiriq.  Quyidagi  birikmalarning  tuzilish  formulalarini,  empirik  va  IUPAS 

nomenklaturlardagi nomlarini yozing: 

a) C

5

H

10

O tarkibli yettita karbonilli birikmalar;   

b) C

8

H

8

O tarkibli beshta aromatik karbonilli birikmalar; 

14-topshiriq. Quyidagi birikmalarning tuzilish formulalarini yozing: 

a) 

atseton 

  b) 

benzaldegid 

v) metilizobutilketon   

g) trimetilsirka aldegid 

d) atsetofenon  

 

e) dolchin aldegid 

j) 4-metilpentanal 

 

z) fenilatsetaldegid 

i) benzofenon   

 

k) α,γ-dimetilkapron aldegid 

l) 3-metil-2-pentanon  

m) 2-butenal 

n) 4-metil-3-penten-2-on 

o) 1,3-difenil-2-propen-1-on 

p) 3-oksipentanal 

 

r) benzilfenilketon 

s) salitsil aldegid 

 

t) n,n′-dioksibenzofenon 

u) m-toluil aldegid 

C

C

H

H

O

O 

O

O 

O

O 

C

C

H

H

2

2

 

p

p

i

i

p

p

e

e

r

r

o

o

n

n

a

a

l

l 

CH

3

Br  +  (C

6

H

5

)

3

P 

(C

6

H

5

)

3

P – CH

3

Br 

+ 

– 

C

6

H

5

Li 

TGF 

(C

6

H

5

)

3

P = CH

2

  +  C

6

H

6

  +  LiBr 

CH

2

 = CHCH

2

Cl  +  (C

6

H

5

)

3

P 

(C

6

H

5

)

3

P – CH

2

CH=CHCl

 

+ 

– 

C

2

H

5

ONa 

DMFA 

(C

6

H

5

)

3

P = CHCH=CH

2

 

319 

 

15-topshiriq.  a)  Organik  birikma  tarkibiga  karbonil  guruhini  kiritish  usullarini  yozing;  b)  (a) 

topshiriqdagi  qaysi  usulni  n-moy  aldegid  olish  usun  qo’llash  mumkin?  v)  (b)  topshiriqqa 

metiletilketon  uchun  javob  bering.  g)  (b)  topshiriq  javobini  benzaldegid  uchun  va;  d)  (b) 

topshiriq javobini atsetofenon uchun moslashtiring. 

16-topshiriq.  Fenilatsetaldegidni  quyidagi  reagentlar  bilan  reaktsiyalarini  yozing  va  hosil 

bo’ladigan barcha organik birikmalarni nomlang: 

a) 

Tollens 

reaktivi 

    b) 

CrO

3

/H

2

SO

4

 

v) sovuq suyultirilgan KMnO

4    

g) KMnO

4

, H

+

, qizdirish   

d) H

2

, Ni, 1,4 atm,  30

o

S 

 

 

 

e) LiAlH

4

 

j) NaBH

4 

 

 

 

 

 

z) C

6

H

5

MgBr, so’ngra H

2

O 

i) izopropilmagniy xlorid, so’ngra H

2

O  

k) 

NaHSO

3  

 

l) CN

–

, H

+

 

 

     m) 

gidroksiamin 

n) 

fenilgidrazin     o) 

2,4-dinitrofenilgidrazin 

p) semikarbazid 

 

 

 

 

r) etil spirti, quruq HCl (gaz) 

17-topshiriq. 4-topshiriqdagi savolga siklogeksanon uchun javob bering. 

18-topshiriq. Benzaldegidni quyidagi reagentlar bilan reaktsiyalarini yozing va hosil bo’luvchi 

organik birikmalarni nomlang: 

a) konts. NaOH 

 

 

 

b) formaldegid, konts. NaOH 

v) CN

–

, H

+

 

 

 

    g) 

(v) 

mahsulot 

+ 

H

2

O, , t

o

  

d) CH

3

MgJ, so’ngra H

2

O   

 

e) (d) mahsulot + H

+

, t

o

 

j) (CH

3

)

2

14

CHMgBr, so’ngra H

2

O  

z) 

H

2

18

, H

+ 

19-topshiriq.  Propion  aldegid  asosida  quyidagi  birikmalarni  sintez  qilishni  barcha  bosqichlari 

ketma-ketligini yozing.   

a) n-propil spirti 

 

 

b) propion kislota 

v) α-oksimoy 

kislota 

  g) 

ikkilamchi-bitil 

spirti 

d) 1-fenil-1-propanol  

 e) 

metiletilketon 

j) n-propilpropionat   

 

z) 2-metil-3-pentanol