Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

Alohida vakillari. Anilin – 6 

C da suyuqlanadigan, 182 C da qaynaydigan rangsiz suyuqlik, 

suvda  yomon  eriydi.  Saqlash  vaqtida  qorayib  ketadi,  zaharli.  Birinchi  marotaba  1826  yilda  indigoni 

ohak bilan haydash natijasida hosil qilingan. 1842 yilda anilinni N.N.Zinin nitrobenzolni qaytarib hosil 

qilgan.  Kam  miqdorda  toshko’mir  smolasida  bo’ladi.  Texnikada  nitrobenzolni  qaytarib  olinadi.  Katta 

miqdorda bo’yoqlar ishlab chiqarishda qo’llaniladi.  

Dimetilanilin  –  193 

C  da  qaynaydigan  suyuqlik,  bo’yoqlar,  portlovchi  moddalar  olishda 

ishlatiladi.  Difenilamin  –  54 

C  da  suyuqlanadigan  kristall  modda.  Bo’yoqlar  tayyorlashda,  poroxni 

barqarorlashtirishda ishlatiladi. 

Toluidinlar  –  tegishli  nitrotoluollarni  qaytarish  orqali  olinadilar.  Bo’yoqlar  ishlab  chiqarishda 

ishlatiladilar. 

Aromatik aminlar, asosan, bo’yoqlar ishlab chiqarishda va tibbiyotda turli xil dori moddalar, m-

n:  sulfanilamid  preparatlari,  asetanilid  isitma  tushiruvchi  va  og’riqni  qoldiruvchi  dori  sifatida 

ishlatiladi.  Bundan  tashqari  portlovchi  moddalar,  yuqori  molekularli  birikmalar  va  boshqa  moddalar 

olishda boshlang’ich modda hisoblanadi.  

DIAZO-VA AZOBIRIKMALAR 

Aromatik diazo- va azobirikmalarning tuzilishida 

–N=N–

 guruh ishtirok etadi. 

Agar 

–N=N–

 guruh faqat organik birikma qoldig‘i bilan bog‘langan, ya’ni 

Ar–N=N–Ar

 bo‘lsa, 

bunday  birikmalar  azobirikmalar,  agar  bu  ikki  valentli  qoldiqning  bir  valentligi  aromatik,  ikkinchi 

valentligi  anorganik  birikma  qoldig‘i  bilan  bog‘langan,  ya’ni 

Ar – N = N – 

X 

  (

X

= –Cl; –Br; –J; –

SO

3

H; –NO

2

; –OH; –ONa

 va boshqalar) bo‘lsa, bunday birikmalarga diazobirikmalar deyiladi. 

Diazobirikmalarning  eng  muhim  vakillari  diazoniy  tuzlari  hisoblanadi.  Diazoniy  tuzlari 

diazokation  va  aniondan  tashkil  topgan,  m-n: 

[C

6

H

5

N

2

]

+

Cl

– 

benzol  diazoniy  xlorid.  Diazoniy  tuzlari 

tabiatlariga ko‘ra ammoniyli tuzlarga o‘xshaydi. 

Diazokation-tutash elektron bulut hosil qilgan ion bo‘lib, bunda har qaysi atomi qisman musbat 

zaryad tutadi: 

Ar – N 

N

–



+



..

+

X

–

 

Olinish  usullari.  Diazobirikmalarni  birlamchi  aromatik  aminlarga  diazotirlovchi  agent  ta’sir 

ettirib olinadi. 

Birlamchi  aromatik  aminlardan  diazobirikma  hosil  qilish  reaksiyasiga  diazotirlash  reaksiyasi 

deyiladi. Diazotirlashda birlamchi aromatik aminga nitrat va birorta boshqa mineral kislota aralashmasi 

bilan  ta’sir  ettiriladi.  Nitrat  kislota  beqaror  kislota  bo‘lganligi  sababli  uning  o‘rniga  nitrat  kislota  tuzi 

bilan ta’sir ettiriladi. Reaksiya 0-4 

C haroratda olib boriladi: 

C

6

H

5

NH

2 

+  NaNO

2

+  2HCl         [C

6

H

5 

– N 



N] Cl +  NaCl +  2H

2

O

+

–

 

Diazotrlash  reaktsiyasi  odatda  quyidagicha  amalga  oshiriladi:  amin  mineral  kislotaning  suvli 

eritmasida  eritiladi  yoki  suspenziyasi  hosil  qilinadi.  Bunda  1  mol  amin  uchun  reaktsiya 

tenglamasidagiga  nisbatan  ikki  ekvivalentdan  ortiq  kislotadan  foydalaniladi;  ortiqcha  miqdor  kislota 

qo’shimcha keraksiz reaktsiyalarni oldini olish maqsadida kuchli kislota muhitini saqlash uchun zarur 

bo’ladi. Kislota va amin aralashmasi tuzli muz aralashmasi yordamida 10 – 0 

o

S (diazotrlash ekzotermik 

reaktsiya  hisoblanadi)  sovitiladi.  Nazariy  jihatdan  reaktsiya  uchun  zarur  bo’lgan  natriy  nitritning 

miqdori  hisoblab  topilsada,  reaktsiya  vaqtidagi  azot  kislotasining  NO  hamda  NO

2

  holatlarida 

yo’qolishini  ham  hisobga  olish  kerak  bo’ladi  va  bu  ko’proq  tajribadan  kelib  chiqadi;  reaktsion 

aralashmaga kerakli miqdor natriy nitrit qo’shilganini esa yodkraxmal qog’oz yordamida nazorat qilib 

turiladi.  Reaktsion  muhitda  hosil  bo’luvchi  ortiqcha  miqdor  natriy  nitritdan  ajraluvchi  azot  kislotasi 

amin bilan ta’sirlashmaydi va kuchli oksidlovchi bo’lgani uchun yod-ionini erkin yodga o’tkazadi u o’z 

navbatida  kraxmal  bilan  ta’sirlashib,  to’q-ko’k  rangni  beradi.  Ortiqcha  miqdor  azot  kislotasi  diazoniy 

 

372

tuzlarining keyingi reaktsiyalarida qiyinchiliklar tug’dirgani uchun reaktsion aralashmadan  mochevina 

yordamida  yo’qotiladi;  mochevina  va  azot  kislotasi  suv,  uglerod  dioksidi  va  azot  hosil  qilib 

ta’sirlashadi. Ortiqcha miqdor mochevina esa keyingi reaktsiyalarga ta’sir etmaydi.  

Diazoniy  tuzlari  hattoki  muz  xammomi  sharoitidagi  xaroratlarda  ham  parchalanishi  mumkin, 

shuning uchun olingan diazoniy tuzlari darhol maqsadli reaktsiyalarda foydalanilishi kerak. 

Agar erkin diazoniy tuzini olish kerak bo‘lsa, u holda, birlamchi aromatik aminga amilnitrit va 

mineral kislota aralashmasi bilan ta’sir ettiriladi: 

C

6

H

5

NH

2 

+ C

6

H

5

ONO  +  2HCl         [C

6

H

5 

– N 



N] Cl +  C

6

H

5

OH  +  2H

2

O

+

–

 

Aromatik  aminlardan  diazobirikmalar  hosil  bo‘lish  reaksiyasini  quyidagicha  tasavvur  etish 

mumkin. Nitrat kislota kislotali muhitda bir necha diazotirlovchi agentlar (

H

2

NO

2

+

; N

2

O

3

; NO

+

; NOCl

) 

ni hosil qilishi mumkin, ya’ni     

HNO

2 

+  H

+

H

2

NO

2

+

2HNO

2

+

N

2

O

3

+  H

2

O

+

HNO

2 

+  H

NO +  H

2

O

+

HNO

2 

+  H  +  Cl

ONCl +  H

2

O

–

 

Yuqoridagi  diazotirlovchi  agentlar  ma’lum  sharoitda  aromatik  aminlar  bilan  ta’sir  etishlari 

natijasida  dastlab  nitrozoaminlarni  hosil  qiladilar.  Nitrozoaminlar  kislotali  muhitda  oson  diazoniy 

tuzlariga aylanadilar, masalan: 

[C

6

H

5 

– N 



N] Cl + H

2

O

+

C

6

H

5

NH

2

+  NO  +  H

2

O

C

6

H

5

NH – N = O  + H

3

O

+

+

C

6

H

5

NH

2

+  H

2

NO

2

C

6

H

5

NH – N = O  + H

3

O

+

C

6

H

5

NH

2

+  N

2

O

3

C

6

H

5

NH – N = O  + H

3

O

C

6

H

5

NH

2

+  ONCl

+

C

6

H

5

NH – N = O  + H

3

O   +  Cl

+

–

C

6

H

5

NH – N = O

C

6

H

5

N = N – OH

HCl

+

–

 

Diazoniy tuzlari eritmalariga ishqor ta’sir ettirilganda diazogidratlar hosil bo‘ladi: 

[Ar – N 



N] OH

+

–

Ar – N  = N  – OH

 

Diazogidratlar erkin holda ajratib olinmagan. Ular suvli eritmalarda amfoter hususiyatga egalar. 

Kislota ta’sir ettirilganda diazoniy tuzlarini, ishqorlar ta’sirida esa diazotatlarni hosil qiladilar: 

Ar – N  = N  – OH    +    NaOH

[Ar – N = N – O]  Na  +  H

2

O 

+

–

 

Diazoniy tuzlarining ishqorlar bilan reaksiyasini umumiy tarzda quyidagicha ifodalash mumkin: 

[Ar – N 



N] Cl + 2NaOH

+

–

[Ar – N = N – O]  Na  +  NaCl +  H

2

O 

+

–

 

Diazotatlar,  diazotsianidlar  va 

–N=N–

  guruh  tutgan  boshqa  birikmalar  sin  va  anti  shakllarda 

mavjud bo‘lishlari mumkin. Masalan,  fenildiazoniyssianid uchun quyidagi shakllarni yozish mumkin: 

H

5

C

6

N

N

N 



C

H

5

C

6

N

N

C 



N

N

H

5

C

6

N

N 



C

N

H

5

C

6

C 



N

N

anti-shakli

sin-shakli

anti-shakli

sin-shakli

 

 

373

Diazotatga  kislota  bilan  ta’sir  etilganda  ikkita  shakldagi  birikma  –  diazogidrat  va  nitrozoamin 

hosil bo‘ladi: 

Ar – N  = N  – O

Ar – N  = N  – OH

–

+ H 

+

OH 

–

+ H 

+

OH 

–

[Ar – N 



N]    +  H

2

O 

+

Ar – NH  – N  =  O

arilnitrozaamin

 

Amilnitroza suvda yomon eriganligi tufayli cho‘kadi. Diazogidrat kislotali muhitda asta-sekinlik 

bilan  diazoniy  tuziga  o‘tadi.  Diazobirikmalar  eritmasida  diazokation 

(ArN

2

)

  va  diazoanion 

(ArN

2

O)

–

 

mavjud bo‘ladi. 

Diazobirikmalarning bir-biriga o‘tish sxemasini quyidagicha tasavvur etish mumkin: 

Ar

N = N 

sin-shakli

anti-shakli

O

–

Ar

N = N 

O

–

vaqt

 

Kimyoviy  xossalari.  Diazoniy  tuzlari  reaksiyaga  o‘ta  oson  kirisha  oladigan  birikmalar  bo‘lib, 

aromatik  aminlardan  turli  kimyoviy  birikmalarni  sintez  qilishda  katta  istiqbollarni  ochadi.  Diazoniy 

tuzlarining  o‘zgarish  reaksiyalarini  ikkiga  bo‘lish  mumkin:  azot  ajralish  bilan  boruvchi  reaksiyalar  va 

azot ajralmaydigan reaksiyalar. 

Azot ajralish bilan boruvchi reaksiyalar 

1.  Diazoniy  tuzlari  eritmasini  kislotali  muhitda  qizdirilganda  azot  ajralib  chiqib  fenollar  hosil 

bo‘ladi: 

[ArN

2

]OSO

3

H  + H

2

O

ArOH + N

2

+  H

2

SO

4

 

Bunda diazobirikmaning sulfat kislota bilan hosil qilgan tuzidan foydalanish maqsadga muvofiq. 

Buning sababi, boshqa kislotalar bilan qo‘shimcha reaksiyalar borishi mumkin. 

2. Diazoniy tuzlarini kaliy yodid bilan qo‘shib qizdirilganda diazoguruhi yod bilan almashadi. 

[ArN

2

] Cl + KJ

–

+

ArJ + N

2

+  KCl

 

3.  Diazoguruhning  boshqa  qoldiqlar  bilan  almashinishi  katalizatorlar  ishtirokida  boradi. 

Katalizator  sifatida  kukun  holidagi  mis  yoki  uning  tuzlari  ishlatiladi.  Mis  tuzlari  ishtirokida  diazoniy 

tuzlari quyidagicha parchalanadilar: 

ArN

2

Cl

ArN

2

+  Cl

Cu

2

Cl

2

.

.

ArN

2

.

ArN

2

+  N

2

.

Ar +  Cl

.

ArCl

.

 

Diazoguruhni boshqa qoldiqlarga almashinishiga misollar keltiramiz: 

C

6

H

5

N

2

Cl  +  KBr

Cu

2

Cl

2

C

6

H

5

Br  +  KCl +  N

2

C

6

H

5

N

2

Cl  +  1/3K

3

[Cu(CH

4

)]Br

C

6

H

5

CN  +  KCl +  1/3CuCN  +  N

2

C

6

H

5

N

2

Cl  +  KSCN

CuSCN

C

6

H

5

SCN  +  KCl + N

2

C

6

H

5

N

2

Cl  +  Na

2

AsO

3

C

6

H

5

AsO

3

Na  +  NaCl + N

2

 

4. Diazoniy tuzlari simob, qalay xloridlari bilan reaksiyaga kirishib, metallorganik birikmalarni 

hosil qiladilar: 

 

 

374

C

6

H

5

N

2

Cl  +  HgCl

2

+  2Cu

C

6

H

5

HgCl  +  Cu

2

Cl

2

+  N

2

2C

6

H

5

N

2

Cl  +  SnCl

4

+  2Sn

(C

6

H

5

)

2

SnCl

2

+  2SnCl

2

+  2N

2

 

5.  Diazoniy  tuzlari  qaytarilganda  diazoguruhi  vodorod  bilan  almashinadi.  Qaytaruvchi  sifatida 

fosfat kislota, chumoli aldegidi yoki spirtlardan foydalanish mumkin: 

[ArN

2

] OSO

3

H  + H

3

PO

2

+  H

2

O

ArH + N

2

+  H

2

SO

4

+  H

3

PO

3

 

Qaytarishni chumoli aldegidning ishqordagi eritmasi bilan olib borish mumkin: 

[ArN

2

] OSO

3

H  + HCHO  +  3NaOH

ArH + N

2

+  Na

2

SO

4

+  HCOONa +  H

2

O

+

 

Diazoniy  tuzlarining  qaytarilish  reaksiyasidan  foydalanib,  ayrim  olinishi  qiyin  bo‘lgan 

birikmalarni sintez qilib olish mumkin: 

NH

2

+ 3Br

2

NH

2

Br

Br

Br

-3HBr

NaNO

2

+  H

2

SO

4

N

2

SO

3

H

Br

Br

Br

+ H

3

PO

2

Br

Br

Br

 

Qaytaruvchi  sifatida  ayrim  hollarda  alifatik  spirtlardan  foydalanish  mumkin.  Bunda  oxirgi 

mahsulot sifatida aromatik uglevodorod yoki oddiy efir hosil bo‘lishi mumkin: 

[ArN

2

] Cl + CH

3

CH

2

OH

ArN OC

2

H

5

+  N

2  

+  HCl

+

+

ArH +  N

2  

+  CH

3

CHO  +  HCl

 

ArN

2

OSO

3

H  + CH

3

OH

ArOCH

3

+ N

2

+  H

2

SO

4

 

Diazobirikmalarning  azot  ajralib  chiqmaydigan  reaksiyalari.  Diazobirikmalarning  azot  ajralib 

chiqmaydigan reaksiyalariga ularni qaytarish, oksidlash va azoqo‘shish reaksiyalari misol bo‘ladi.  

Diazobirikmalarning  qaytarilishi.  Diazobirikmalar  asta-sekinlik  bilan  qalay  xloridini  xlorid 

kislotadagi eritmasi bilan qaytarilganda arilgidrazinlarining tuzlari hosil bo‘ladi: 

[ArN

2

] Cl + 2SnCl

2

+  4HCl 

+

Ar – NH  – NH

2

HCl + 2SnCl

4

.

fenilgidrazinxlorgidrat