Organizmde dári elementlerinıń bioximiyalıq transformaciyası hám bunda bawır endoplazmatik tóri fermentleriniń áhmiyeti

Dári ónimleri sapa standartlarına ózgertiwler kirgiziw tártibi.
Ílım hám texnologiya jetiskenliklerinen dári quralınıń sapasın jaqsılaw maqsetinde paydalanıw múmkinshiligi júzege kelgeninde yamasa sapa kórsetkishlerine anıqlıq kirgiziw kerek bolǵan qallarda sapa standartlarına ózgertiw kiritiledi.
Lekin bul ózgertiw ónim sapasınıń jamanlasıwına alıp kelmewi kerek. Sapa standartına ózgertiwdiń birinshi beti tiyisli formada rásmiylestiriledi. Bólimlerdiń eski hám jańa redaksiyadagi tekstleri tolıqlıǵınsha keltiriledi. Sapa standartına kirgizetuǵın ózgertiwdiń ekspertizasi standartlar ushın belgilengen tárzde ámelge asıriladı.
Standart úlgiler Standart úlgiler dári statyası fizikaviy-ximiyalıq hám biologiyalıq usıllar járdeminde analiz kiliganda salıstırıw ushın paydalaniletuǵın elementlar bolıp tabıladı. Standart úlgiler shártli túrde ximiyalıq hám biologiyalıq úlgilerge bólinedi. Birdey standart úlgi biologiyalıq hám fizikaviykimyoviy analiz ushın ishltilishi múmkin.
Mámleket standart úlgileri farmakopeya maqalası menen tastıyıqlanib, DSNnıń katalogına kiritiledi. Olar dári quralı ushın sapa standartı islep shıqqan kárxana tárepinen dúziledi. Jumısshı standart úlgi retinde ádetde MX talabına juwap beretuǵın dári statyasından paydalanıladı. Guvox elementtıń standart úlgisi ushın DSNni yamasa ISNdan alıw múmkin.
Mámleket standart úlgisiniń yorligida onıń aktivligi yamasa procent muǵdarı kórsetiledi. Eger bul bahalar kórsetilmagan bolsa, DSNsi 100% li dep esaplanadı. Guvox elementtıń standart úlgisinen dári quralı quramındaǵı jat qospalardı anıqlaw maqsetinde paydalanıladı. Mámleket standart úlgileri ushın normativ texnikalıq hújjetler Dúnya Den sawlıqtı saqlaw shólkeminiń Xalıq aralıq standart úlgiler ushın qoyǵan talapların itibarǵa alǵan túrde islep shıǵıladı.
Britaniya farmakopeyasiga 500 ge jaqın, AKSH farmakopeyasida 1300 dane, Dúnya boyınsha
bolsa 3700 den artıq dári ónimleri hám olardıń qospaları ushın standart úlgiler bar. Standart úlgilerdi jaratıw hám islep shıǵarıw procesi júdá mashaqatlı hám qımbat process bolıp, olardıń bahası dári ónimlerdiń bahasına salıstırǵanda bir neshe ret joqarı boladı. Rossiya federatsiyasida 70 ke jaqın standart úlgiler dizimge alınǵan.
Nawqasqa dári tańlaw ushın vrachnıń tájiriybesi yamasa dári óndiriwshi firmalardıń dári tuwrısındaǵı reklamaları jetkilikli bolmaydı. Dári tańlaw tek nawqas jaǵdayınan hám dáriniń joqarıda sanap ótilgen ilimiy hám ámeliy medicinada tastıyıqlanǵan klinikalıq hám farmakologik xarakteristikaınan kelip shıqqan halda tuwrı sheshiw klinikalıq farmakologiya pániniń tiykarǵı waziypası bolıp, bul nátiyjeli, qawipsiz, individual farmakoterapiya tiykarların quraydı.
Farmakodinamika — dári elementlerinıń organizmge tásiri nátiyjesinde kelip shıǵıs ózgerisler (processler) ni úyrenedi.
Dári elementlerinıń tásiri organizmdiń ulıwma juwabı yamasa organizmde kesheip atırǵan biologiyalıq processlerdiń málim bólegine tásiri nátiyjesinde kórinetuǵın boladı. Dári elementlerinıń organizmge tásiri dárilerdiń organizmdiń arnawlı makromolekulari menen óz-ara tásiri nátiyjesinde kelip shıǵadı. Bul tásirdiń tiykarında receptorlarda kesheip atırǵan bioximiyalıq hám fiziologikalıq ózgerisler jatadı hám organizm iskerliginiń kusheytiwi yamasa susayishi menen kórinetuǵın boladı. Dári elementları molekulalarınıń receptor apparatlarına tásir tezligi jáne onıń bekkemligi «affinitet» termini menen ańlatpalanadı. Dári elementları molekulaları joqarı seziwsheń receptor apparatları menen demde reaksiyaǵa kirisiwedi, ásirese bul apparatlardıń seziwsheńligi joqarı dárejede bolǵanda dári elementlerinıń az muǵdarları da nátiyje beredi.
Dári elementlerinıń muǵdarı artıp barsa, olar receptor apparatlarınıń dárine kem sezuvchi orayları menen de óz-ara tásir ete baradı, bunıń nátiyjesinde dáriniń farmakologik tásiri artıp baradı, yaǵnıy dári elementlerinıń selektivligi susayadi. Mısalı, betaadrenoblokator kem muǵdarda tek betaadrenoqurilmalarini láńlaydi, olardıń muǵdarı artıp barsa, basqa adrenoqurilmalarni da láńlaydi. Bul hádiyse betaadrenoqurilmalarni qozǵawtıwshı dárilerde de gúzetiledi.
SHu sebepli, dári elementlerinıń kiritilip atırǵan muǵdarı artpaqtası menen olardıń klinikalıq natiyjeliligi hám áyne vaktda olardıń unamsız tásirinleri de artıp baradı. Dárine bolǵan individual seziwsheńlıq aǵzalarda arnawlı sezuvchi receptor apparatlardıń tóplanǵanlıǵı dárejesi menen anıqlama bernedi. Bul bolsa óz gezeginde bul receptor apparatlardıń individual ayırmashılıǵı, yamasa túrli keselliklerde olardıń san hám sapa ózgerisleri menen de baylanıslı boladı. Bunıń ústine, dári elementları ózi de aktiv receptor apparatları sanın ózgertiwi múmkin. Bunıń nátiyjesinde bir túrdegi receptorlarǵa tásir etetuǵın dári elementlerina seziwsheńligi ózgeriwi múmkin. Bul jaǵdayda receptor apparatlarına kem seziwsheń elementlar joqarı affinitet elementlar tárepinen siqib shıǵarılıwı múmkin.
Dári elementlerinıń sezuvchi apparatlarǵa tásir kilib, sol apparatlarǵa tán nátiyje chakirish qábileti «ichki aktivlik» dep ataladı. Sezuvchi apparatlarǵa «affinitet»lik hám «ichki aktivliyuja iye dári elementları bul apparatlardıń agonistlari esaplanadı.
Sezuvchi apparatlarǵa affinitet bolıp, ishki hám sırtqı agonistlar menen bul apparatlardıń óz-ara tásirine qarsılıq kórsetip atırǵan elementlardı antagonistlar dep júritiledi. Agonistlik hám antagonistlik tábiyaatına iye bolǵan dári elementları bólekan agonistlar dep ataladı, sezuvchi apparatqa kúshli láńlovchi tásir etetuǵın elementlar ayriqsha aktivlikke iye bolǵan antagonistlar dep ataladı. Kópshilik dáriler bir waqtıniń ózinde fiziologikalıq hám farmakologik xarakteristikaları menen birbiridan parıq etetuǵın sezuvchi apparatlarǵa tásir etiwi múmkin.
Dáriler tásir etetuǵın apparatlar ximiyalıq dúzilisi tárepinen quramalı hám kóp qırlı bolıp tabıladı. Bular organizmdiń túrli qatlamlarında jaylasqan ksenobiotiklar yamasa metabolitlari menen qaytar yamasa qaytmas dárejede birika alatuǵın nerv toqıma apparatlarınan shólkemlesken. Kóbinese bul qurshshalar nuklein kislotaları, ionlar, nukleotidlar, glikozidlar, sial kislotaları hám serebrozitlar saqlawshı belok tábiyaatlı makromolekulalar esaplanadı. Neyromediatorlar menen óz-ara tásir etetuǵın apparatlar olar menen, yaǵnıy neyromediatorlar menen baylanısatuǵın kletka tısqarısına qaragan gidrofil molekula ligandlarini saklaydi. Gormonlar (steroid, tiroksin) ni sezuvchi apparatlar kletka membranası ishine ashılatuǵın gormonlar menen kompleks payda etetuǵın háreket degi (yaǵnıy jeńil kletka ishine gormon chikaruvchi) gidrofob ligandlar saqlaydı.
Apparatlardıń tiykarǵı bólegi kletka membranası sırtında hám ishki qabıǵında hám kletka organellalarida jaylasqan. Dáriler tásir etetuǵın tiykarǵı noqatı mediatorlar hám gormonal apparatlar, Na+/K+— ATFaza nasosı, kletka qabıǵı daǵı Sa++, K+ hám Na kanallar esaplanadı. Bunnan kórinip turıptı, olda, dári elementları tiykarınan filogenetik determinlangan biologiyalıq processler arqalı óz tásirin kórinetuǵın etedi.
Dári elementlerinıń receptor menen tásiri ximiyalıq yamasa fizikkimyoviy processler járdeminde júzege kelip shıǵadı hám receptor aktiv ligandlar konformatsiyasinıń ózgeriwi yamasa bir neshe aktiv ligandlar gruppaları tásiri nátiyjesinde júz beredi (allosteriya teoriyası ).
Bul processler tábiyaatı, kúshi, qaytuvchanligi hám dawam etiw waqti dári elementlerinıń receptorlar menen baylanısıw ózgeshelikine baylanıslı boladı. Baylanısıwdıń bekkemligi eki atom arasındaǵı elektrostatik óz-ara tásirine baylanıslı. Bul baylanısıw quramalı processbo'lib, hár qıylı daǵı baylanısıwlar qatnasıwı múmkin, bul kóbirek receptordıń dári statyası menen komplementarlik ózgesheligi menen anıqlanadı hám olardıń qaysı dárejede jaqınlashuviga baylanıslı boladı.
Dári elementları hám receptor arasındaǵı eń kúshsiz baylanısıw •—vandervaal baylanısıw esaplanadı. Bul baylanısıw dipol baylanısıw járdeminde júz berip, elementtıń reaktiv strukturaǵa arnawlı baylanıslılıǵın kórsetedi. Kóbirek farmakologik processtiń baslanıw dáwirinde dári elementları hám receptor apparatları arasında ionlı baylanısıw júz beredi. Bul jaǵdaylarda dáriler tásiri qaytar dárejede boladı.
Birpara elementlar (mısalı, alkillovchi elementlar ) biologiyalıq substratlar menen bekkem hám qaytmas kovalent baǵ payda etedi. Dári elementları hám receptor apparatları menen koordinatsion kovalent bar payda bolıwı úlken ámeliy áhmiyetke iye bolıwı múmkin. Mısalı, dári elementları hám antidotlar arasındaǵı baǵ unitiol hám margimush arasındaǵı baǵ). Bul baǵ bekkem boladı, sebebi bul baqda receptor apparat pútkilley isten shıǵadı. Bul baǵlar xelatlar tásiri tiykarında yotsa, basqa jaǵdaylarda dárilerden záhárleniwge sebep bolıwı múmkin.
Organizmdiń funksional buzılıwlarına tásir qılıw maqsetinde isletiletuǵın dárilerdi receptor apparatları menen qaytar dárejede baǵ payda etgeni maqul bolsa, juqpalı kesellikler shaqırıwshılarına tásir etetuǵın dárilerdiń kesellik shaqırıwshısı menen qaytmas baǵ payda etgeni maqul.
Dárilerdiń bir ret kiritiliwine organizm tárepinen berilgen juwaptıń muǵdarı eki kórsetkish — birinshiden, ulıwma receptor apparatlarınıń dári menen bánt etilgen bólegi arasındaǵı muǵdarı, ekinshiden bolsa dáriniń arnawlı receptor apparatlarında saqlanıp qalıw waqıtı menen ańlatpalanadı. Kiritilgen dáriniń farmakologik juwap kúshin Mixaelis — Menten kinetik teńlemesi menen ańlatıw múmkin, yaǵnıy farmakologik juwap dáriler menen bánt qshshngan receptor apparatları sanına proporsional boladı. Bul hádiyse qandli diabetti insulin yamasa temir jetispewshiliginde temir preparatlari menen emlew processinde gúzetiledi.
Dári tásiriniń kúshi bolsa dáriler tárepinen receptor apparatlarında payda etińan konformatsion ózgerisler tezligi hám xarakterine baylanıslı. Bul waqıtta dári muǵdarınıń artpaqtası dárine juwap muǵdarın kúshaytirmaydi, sebebi receptor apparatlar dári menen bánt, usınıń sebepinen farmakologik juwap kúshaymaydi. Nitritlar tásirin sol mexanizm (process) menen túsindiriw múmkin, sebebi nitritlar shaqırǵan farmakologik nátiyje olar muǵdarınıń artqanı menen kóbeymeydi. YUqorida aytılǵanlardan kórinip turıptı, olda, dárilerdiń farmakologik juwabın muǵdarlıq anıqlaw júdá quramalı process bolıp tabıladı. Bunda receptor apparatlarınıń jaǵdayı, dáriler menen reaksiyaǵa kirisiwetuǵın receptor apparatlarınıń jaylanıwı hám olardıń tábiyaatın kóp tárepleme analiz qılıw jolı menen túsindiriw múmkin. Dárilerdiń receptor apparatları menen óz-ara tásirin biliwdiń quramalılıǵı sonda, málim receptor apparatı bir neshe dári elementları menen, dári elementlerinıń ózi bolsa bir neshe funksional receptor apparatları menen reaksiyaǵa kirisiwi múmkin.
Dári elementlerinıń receptor apparatları menen óz-ara tásir kúshi hám xarakteri farmakologik juwap bolıp, bul process dári elementlerinıń receptor apparatları menen tuwrıdanto'g'ri tásiri, kamdankam bolsa bul tizilma ózgeriwi, kem jaǵdaylarda bolsa reflektor ózgeris nátiyjesi bolıwı múmkin.
Farmakologik juwap ulıwma yamasa jergilikli bolıwı múmkin. Dárine jergilikli juwap terine dári surtilganda, sepilganda yamasa as qazanichak jolınan sıpalmaytuǵın dáriler isletilingende gúzetiledi. Dáriler biosuyuqliklarga ótkende farmakologik juwap organizmdiń qandayda bir bóleginde júz beriwi múmkin.
Nawqastı emlew maqsetinde dáriniń bergen nátiyjesi tiykarǵı tásir, qalǵan tásirinleri bolsa ekinshi dárejeli tásiri esaplanadı. Dárilerdiń keyingi tásiri organizmdiń funksional buzshshshlariga sebep bolsa, dáriniń bul tásiri unamsız tásir (St) dep ataladı. SHundan kelip shıǵıp, dáriniń St ini, dáriniń tiykarǵı tásiri yamasa St dep ańlatıw múmkin. Mısalı, 12 barmaq ishek jara keselliginde atropin isletilingende as qazan shira óndirisiniń azayıwı tiykarǵı tásiri bolsa, bul waqıtta gúzetiletuǵın nawqas awızınıń qurıwı onıń unamsız tásiri dep qaralıwı múmkin.
Paydalanıńǵan ádebiyatlar
Internet resursları
www.google.com
www.ziyonet.com
www.kitapxana.uz