Организмларнинг умумий морфологияси

abiotik

biotik

antropogen omillar.

1. Abiotik omillar – organizmlarga ta'sir qiladigan anorganik muhitning kompleks omillaridir. Bu kimyoviy (atmosfera, suv, tuproq va loyqa), fizik yoki iqlim (harorat, bosim, yorug'lik, namlik, yog'in, shamol) omillariga bo'lishi mumkin. Yer yuzasining tuzilishi (relefi), geologik va iqlim omillari (geomagnit maydoni), kosmik nurlar, radiaktivlik), abiotik omillarning xilma-xilligi, turli tabiiy ofatlar (bo'ron, suv bosishi, erning silkinishi, qo'rg'oqchilik) va ularning tirik organizmlarning tarixiy rivojlanishi va muhitga moslashishida katta ahamiyatga ega.
2. Biotik omillar – muhitda uchraydigan tirik organizmlarning hayot faoliyatida bir-birlariga qiladigan ta'siri va ular o'rtasidagi munosabatlardan iborat bo'lib, ular tirik organizmga, uni o'rab turgan boshqa boshqa tirik jonzotlarga har xil ta'sir qiladi.
3. Antropogen omillar – inson hayot faoliyatining organik dunyoga ta'siri. Jamiyatning rivojlanishi bilan insonning tabiatga ta'sir qilishining yangi-yangi xillari kelib chiqib, atrof muhitda salbiy ekologik o'zgarishlar seziladi.

7.Ташки мухитомилларинингорганизмларгатаъсири

Muhitning ayni bir faktori har xil organizmlar uchun turlicha ta’sir etadi va ahamiyatga ega. Masalan: Suv pardasining sirt tortishish kuchi suvdagi mayda qisqichbaqalar {dafniya, stiklonlar } uchun xavfli, chunki ular bu kuchga bardosh bera olmaydi, chunki ular suv sathiga yopishib qoladi. Suv qandalalari esa bemalol so’zib yuraveradi.
Har qaysi faktorning organizmga ta’sir etish darajasi uning dozasi (normasi) ga bog’liq. Faktorning yashash mumkin bo’lgan minimal va maksimal ahamiyati organizmning chidamlilik chegarasini belgilaydi. Har bir turning turli faktorlarga o’ziga xos chidamlilik chegarasi bor.
Faktorning organizmga eng qo’lay ta’sir etadigan chegarasi OPTIMUM zona deyiladi.
M: Rif hosil qiluvchi marjon poliplar faqat +20-30⁰ doirasida yashaydi. Tilogoch esa yakutiada 69-35⁰ C t da yashaydi. Fil,oq ayiq va hokazo.
Optimum faktorning ko’payishi yoki kamayishi o’zgarganda individlarning hayot faoliyati o’zgaradi, yomonlashadi.Eng ko’p ta’sirida organizmlar nobud bo’ladi. Bu esa pessimum deyiladi.
Organizmlarning optimum va pessimum zona orasidagi chegarasi muhit faktoriga ekologik valentligi deb ataladi.
Agar faktorlardan loaqal bittasining miqdor qiymati chidamlilik chegarasidan tashqarisiga chiqsa, qolgan sharoit har qancha qo’lay bo’lgani bilan tur yashay olmaydi.
Maksimum va minimum chegarasidan chiqadigan bunday faktorlar cheklovchi faktorlar deyiladi.M:Shimolda issiq etishmasligi, odatda ko’pgina hayvonlarni tarqalishini cheklaydi yoki dengiz suvining o’ta sho’rligi amfibiyalarning tarqalishini chegaralaydi
8.Антропоген узгаришлар, уларнингтурлари
Odam o‘z faoliyati jarayonida tabiatga, ayniqsa, o‘simliklar va hayvonlar hayotiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Bunga antropogen omil deyiladi. Insonning tabiatga ko‘rsatadigan ta’sirini ikki guruhga bo‘lish mumkin. Ulardan biri tirik organizmlarga yoki ularning ayrim vakillariga ko‘rsatayotgan to‘g‘ridan – to‘g‘ri ta’siri bo‘lsa, ikkinchisi esa insonning atrof – muhitni o‘zgartirish kabi salbiy ta’siri hisoblanadi. Odamlar qo‘riq er­larni ekinzorlarga aylantirish, botqoqliklarni quritish, o‘rmonlarni kesish va yaylovlarda uzluksiz mol boqish yo‘li bilan juda katta maydon­lardagi o‘simliklar qiyofasini o‘zgartirib yubo­rishi mum­kin, bu esa o‘z navbatida ana shu joylarda yashaydigan hayvonlar popu­lyasiyalariga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. SHuningdek, ixota daraxtzor­lari barpo qilish, sun’iy yaylovlar tashkil etish o‘simlikni bir joy­dan ikkinchi iqlim sharotiga ko‘chirish bilan ham o‘simliklar hayotini ancha o‘zgartiradilar.
Monitoringni tashkil etishdan maqsad u mahalliy vazifalarni yechishi zarur,
ya’ni ayrim ekotizimning holatini kuzatishi yokiy ularning bo’laklarini va planetar xarakteridagi, global tizimdagi monitoringlarni o’z ichiga oladi. Global tizimidagi monitoringlar bazasini kosmik va hisoblash texnikasi tashkil etadi. Shu narsa ma’lumki , sun’iy yer yo’ldoshlar, uchuchivsiz va uchuvchili boshqarilayotgan yo’ldoshlar Yer biosferasida sodir bo’layotgan jaroyonlar holatini juda muvaffaqiyatli kuzatmoqda, ayni vaqtda bu jarayonlarni yerdan turib kuzatish juda ham qiyindir.
Misol tariqasida, monitoringning mahalliy vazifasi zararkunandalar populiyatsiyasini dinamikasini kuzatish va ularni ta’qib qilib turish, jumladan katta maydondagi hasharotlani, muhofaza qilinadigan hayvonlar populyatsiyasi harakatini hisobga olish.
Monitoring o’rmon va dala o’simliklariga hashoratlar tomonidan ko’rsatiladigan zararlani, ularning vaqtlarini nazorat va tahlil qilish imkoniatini beradi. Kuzatish nuqtalaridan olingan yalpi malumotlar hisoblash texnikalari yordamida yahshi tahlil qilish kerak.
9.Инсонларнинг хўжалик фаолияти натижасида атроф-мухит холатининг узгариши ва унинг окибатлари

10.Экологик конун ва конуниятлар.