Original-Nafisa Yusupova-Musiqa savodi p65

4. Shartli ravishda ijro etiladigan bolalar bal raqslari.  Vals va
polka xarakterdagi raqslar yordamida bolalarga bal raqslari
elementlari o‘rgatilib boriladi. Bunda sho‘x, quvnoq kuyda
takrorlanuvchi harakat sxemalari asosiy ro‘l o‘ynaydi.
5. Xarakterli raqs. Biror personaj obrazi, masalan, quyonlar,
bo‘ri, xo‘roz va boshqalar ma’lum inssenirovkalarda erkin raqs tarzida
o‘ynalib, ifoda etiladi.
Yuqorida bayon etilgan raqs va o‘yinlar bog‘chaning asosan o‘rta
va yuqori guruhlarida ijro etiladi. Kichik guruhlarda esa nihoyatda
sodda va oson o‘yin harakatlari asosan o‘yinchoqlar va turli o‘yinlar
bilan birga qo‘shib amalga oshiriladi. Shuning uchun kichik yoshli
bolalarning raqs va o‘yinlari shartli ravishda planlashtiriladi.
O‘yin va raqslar o‘rgatishda mashq katta yordam beradi, zeroki,
har qanday raqs va o‘yinlar konkret detallardan tashkil topadi. Shuning
uchun ba’zi raqs va o‘yinlarni o‘rgatishdan avval ular tarkibidagi ayrim
harakat elementlarini mashq sifatida o‘rganish maqsadga muvofiqdir.
Bunda har bir harakat elementini tarbiyachi aniq va ifodali ravishda
ko‘rsatib berishi lozim.
Raqs va o‘yinlar qo‘yishda bolalar ijodiga ham e’tibor berish shart.
Ma’lumki, bolalar kattalarga taqlid qiladilar va ko‘pincha tarbiyachi
o‘rgatadigan o‘yin va raqslarni uning shaxsiy ijodi, deb ham
tushunadilar. Shuning uchun bolalar tarbiyachiga taqlidan o‘zlari
ham «yangi’ raqslar yaratishga intiladilar. Guruh bolalari orasida raqs
tushishga moyil talantli bolalar ko‘p uchraydi. Tarbiyachi shunday
bolalar raqsidan namuna sifatida foydalanishi mumkin. Raqs
o‘rgatishda cholg‘u asboblaridan unumli foydalanish muhim ro‘l
o‘ynaydi. Umuman, musiqa mashg‘ulotlarini o‘tkazishda fortepiano
asosiy va yetakchi cholg‘u asbobi hisoblanadi. Fortepianoga
qo‘shimcha tarzda rubob, dutor, g‘ijjak, nay, chang kabi cholg‘u
asboblarining biridan foydalanish ham yaxshi natija beradi.
Xususan, milliy raqslarni, masalan, «Chertmak», «Ufor»,
«Andijon polkasi», «Jonon» va boshqalarni o‘rgatishda fortepiano
bilan birga, xalq cholg‘u asboblaridan foydalanish bolalarda katta
qiziqish uyg‘otadi. Xalq cholg‘u asboblaridan o‘z me’yorida
foydalanilsa, birinchidan, bolalarda tembr uquvi yaxshi rivojlanadi,
ikkinchidan, bolalar yoshlikdan musiqa asboblari bilan tanishib

---

86
boradilar. Mashg‘ulotning musiqa bilan harakat va musiqa tinglash
qismlarida xalq cholg‘u asboblaridan unumli foydalanish mumkin.
Fortepiano mavjud bo‘lmagan ayrim bolalar bog‘chalarida uning
o‘rniga bayan yoki akkordeondan foydalanish tavsiya etiladi. Musiqa
mashg‘ulotlarida o‘rganilgan qo‘shiq, raqs, o‘yin va xorovodlar atoqli
sanalar o‘tkaziladigan ertaliklarda ijro etiladi. Bolalar bog‘chalarida
asosan sanalarga bag‘ishlangan ertaliklarga planli ravishda
tayyorgarlik ko‘rib boriladi: Yangi yil, Xalqaro xotin-qizlar kuni va
yetti yoshlilarni maktabga kuzatish marosimi. Mazkur bayramlarni
bolalar sabrsizlik bilan kutadilar. Bayram kuni bolalar uchun eng
sevinchli damlarga aylanishi ko‘proq ertalik dasturidagi ashula,
musiqa, raqs, o‘yin va musiqali postanovkalar repertuarining puxta
tayyorlanishiga bog‘liq. Mazkur repertuar bog‘chadagi barcha guruh
bolalarining bir jamoa bo‘lib birlashishlariga katta yordam beradi.
Ertalikda ota-onalar ham qatnashishlari sababli bolalar ular oldida
konsert nomerlarini yuksak saviyada ijro etishga intiladilar.
Umuman, ertaliklar musiqa tarbiyasining bog‘cha tarbiyachilari
bilan birgalikda bayramdan bayramgacha olib borgan umumiy
faoliyatining yakuni va hisoboti sifatida katta ahamiyatga egadir.
Ritmik harakatlar musiqaviy ta’limda muhim o‘rin tutadi. 20–
30-yillar ko‘lamida ritmika chetga surilib, ikkinchi darajaga tushib
qolgan edi. Endilikda hozirgi zamon talabiga aylandi.
Ritmik harakatlar bolalarga musiqiy kayfiyatni, musiqaviy
harakatlar orqali o‘rgatishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Bu
mashqlar bolalarning sezgi organlarini rivojlantiradi. Ritmik
mashg‘ulotlarga qatnashgan bola birinchi o‘rinda musiqa ostida
to‘g‘ri harakatlana oladi, musiqa savodi kuchayadi, musiqiy olamga
kirib boradi. Shu obrazda musiqiy ritmik mashg‘ulotlar bolaning
jismoniy va ruhiy holatiga ham ta’sir etadi.
Musiqiy ritmik harakatlarning asosini o‘qituvchi, kompozitor,
bastakor, jamoat arbobi E. Max Dolkroz shunday degan edi: Jism
yashashi uchun «Harakatlarni tadbiq etish lozim. E.Max Dolkroz
ko‘pkina o‘quv maskanlarini unda o‘qituvchining ritmika metodikasi
o‘rgatiladi» («Musiqa va ritmika maktabi Xollerau, 1910-yil Max
Dolkroz instituti, 1915-yil).

---

87
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Bolalar bog‘chasidagi qanday raqs harakatlari va musiqaviy
ritmik harakatlarni bilasiz?
2. Qanday mujassamlashgan raqslarni bilasiz?