O`zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari

SIFAT YASOVCHI QO'SHIMCHALAR VA ULARNING IMLOSI

Qo'shimchalar	Misollar	Qo'shimchalar	Misollar
-li	Qulli	-lik	qishlik
-siz	Gulsiz	-gi	kuzqi
-ki, -qi	dastlabki, savroqi	-vi	havovi
ser-	Serunum	be-	bexabar
ba-	Badavlat	-dor	xabardor
-i	qishloqi	-namo	darveshnamo
-dek	guldek	-iy, -viy	tarixiy, oilaviy
-aki	iizzaki	-chan	ishchan
-simon	sharsimon	-kor, -qar	hivlakor. iq'voqar
-cha	o'zbekcha	-parvar	xalqparvar
-don	gapdon	-bop	sizbop
-in	erkin	-parast	mansabparast
-chil	izchil	-chi	vahimachi
-qa	lovqa	-xo'r	g'amxo'r
-mand	kasalmand	bar-	barhavot
-kash	zahmatkash	-von	zo'ravon
-i	jannati	-omuz	havratomuz
no-	noto'g'ri	-lom	soq'lom
Fe’ldan sifat yasovchi qo'shimchalar
-gir, -g‘ir, -kir, -qir, -qur	sezgir, olg'ir, keskir, chopqir, uchqur	-kun, -qin, -g'in, -g'un, -qun	tushkun, jo'shqin, ozg'in, turg'un, tutqun
-choq, -chak, -chiq	maqtanchoq, kuyunchak, qiza'anchiq1	-k, -ik„-uk, -ak	chirik, o'lik, tuzuk, g'alvirak
-q, -uq, -iq	iliq. buzuq. siniq	-qoq, -q'oq	tirishqoq, tovq'oq
-qi	o'ynoqi	-ag'on (unumsiz vasovchi)	bilag'on
-ma	vasama	-ch	tinch
-onq'ich	teponq'ich	-mas	o'tmas
-a	ko'tara	-oq	qochoq
-mon	bilarmon	-a'ich	vulq'ich
-(a)rli	zerikarli	-msiq	qanmsiq

-li, -dor, ba-.ser- qo'shimchalari asosda ifodalangan belglga egalikni bildiradi. Bu qo'shimchalar (-mand qo'shimchasidan tashqari asosda) ifodalangan bel- giga ega emaslikni bildiruvchi no-, -siz, be- qo'shimchalari bilan zid ma'nolidir: suvjj, serunum, badavlat, davlatmand.
gi (-ki) qo'shimchasijiavt bildiruvchi otlarga qo'shilib paytga xos belgini bildiruv­chi sifatlar yasaydi: kuzgi, qishki;
-simon qo'shimchasi o'xshashlik belgisini bildiruvchi sifatlar yasaydi: aulsimon. sharsimon:
-(v)iy qo'shimchasi xoslik belgisini bildiruvchi sifatlar yasaydi: ilmiy, devoriy, oilaviy, samoviy.
-ma qo'shimchasi. Fe'lga qo'shilib, harakat natijasini bildiruvchi sifat hosil qiladi: qaynatma (qaynash natijasida hosil qilingan) sho'rva, burama (burash harakati ba- jariladigan) soat kabi.
ag'on qo'shimchasi. Fe'lga qo'shilib, belgining ortiqligini ifodalaydi: bilag'on bola, tepag'on ot kabi.
-k, -q, -ik, -iq, -uk, -uq, -oq, -ak qo'shimchalari. Fe'lga qo'shilib, harakat natijasini bildiruvchi sifat hosil qiladi: teshik, suzuk, yumuq, ochiq, qochoq, chirik kabi.
-kin, -gin, -qin, -gun, -g'un qo'shimchalari. Fe’lga qo'shilib, holat ma’nosini ifodalovchi sifat yasaydi: keskin, qizg'in, ozg'in, sotqin, jo'shqin, tushkun, horg'in kabi.
-gir, -kir, -g'ir, -qir, -qur, -g'ur qo'shimchalari. Fe’lga qo'shilib, belgining or­tiqligini ifodalaydi: sezgir, olg'ir, o'tkir, keskir, bo'lmag'ur, uchqur kabi.
ba-, bo-, ser-, no- qo'shimchalari fors-tojik tilidan kirgan va ularo'zakdan keyin emas, balki oldin qo'shiladi. Shuning uchun bunday qo'shimchalar old qo'shimchalar deyiladi: badavlat, boobro', §grunum, noto'g'ri;
-gi (-ki) qo'shimchalari ot va ravishlardan sifat yasaydi: kuzgi, qishki - otdarr, bugungi, dastlabki - ravishdan yasalgan;
no- qo'shimchasi sifatdan sifat yasaydi: noto'g'ri.
Esda saqlang: -gi qo'shimchasi ko'pincha o'rin-payt qo'shimchasini olgan ot- lardan sifat yasaydi. O'quvchilar shuning uchun bu qo'shimcha bilan sifat yasalishini e’tibordan chetda qoldiradilar: atrofdagi, uydagi, sohasidagi, maktabdagi kabi. Bunday sifatlarga qayerdagH emas, qaysi? deb so'roq beriladi. Uydagi gullar - qaysi? gullar. Uydagi so'zi yasama sifat hisoblanadi.
Quyidagi yasama sifatlarning yasalishini esda saqlang:
-q: issiq = isi + q, achchiq = achi + q, qiziq = qizi + q, ’ sovuq = sovi + q, quruq = quri + q, qaynoq = qayna + q, quvnoq = quvna + q, mudroq = mudra + q, tarqoq = tarqa + q, iliq = ili + q, oqsoq = oqsa + q, yaltiroq = yaltira + q, porioq = porla + q, titroq = titra + q, shildiroq = shildira + q -k: chirik = chiri + k, chuchuk = chuchi + k
-iq: tiniq = tin + iq, siniq = sin + iq, qisiq = qis + iq, to'liq = to'l + iq, bo'liq = bo'l + iq, bosiq = bos + iq, bo'g'iq = bo'g'+ iq, o'siq = o's + iq, cho'ziq = cho'z + iq, oshiq - osh + iq, ortiq = ort + iq, osiq = os + iq, ochiq = och + iq, pishiq = pish + iq, yirtiq = yirt + iq, qavariq = qavar + iq yoyiq = yoy + iq, yopiq = yop + iq, o'yiq = o'y + iq, to'ziq = to'z + iq -ik: o'lik = o'l + ik, so'nik = so'n + ik, egik = eg + ik, yugurik = yugur + ik, bukik = buk + ik -uk: suzuk = suz + uk
-uq: yumuq = yum + uq, yuluq = yul + uq, buzuq = buz + uq, uzuq = uz + uq , roq: qoloq = qol + oq, qochoq = qoch+oq, qo'rqoq = qo'rq + oq, baqiroq = baqir+oq , -qj: -spyroqi = sayra + qi, yig'loqi = yjg'la + qi, q'ynpqi, = o'yna + qi, vaysaqi = vaysa + qi
-qin: sotqin = sot + qin, to'sqin = to's + qin
-qoq: qochqoq = qoch + qoq, tirishqoq = tirish + qoq, urishqoq = urish + qoq, uyushqoq = uyush + qoq, yopishqoq = yopish + qoq, burishqoq = burish + qoq
-ri: egri = eg + ri, bukri = buk + ri
-qir: chopqir = chop + qir, topqir = top + qir
-qur: uchqur = uch + qur
-kir: o'tkir = o't + kir, keskir = kes + kir
-g‘ir: olg'ir = ol + g'ir, o'zg'ir = o'z + g'ir
-g‘in: ozg'in = oz + g'in, so'lg'in = so'l + gin
-g‘un: buzg'un = buz + g'un, uyg'un = uy + g'un, tuyg'un = tuy + g'un